ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ 1967-1974
© ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ISBN 978-960-560-248-2
ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ 1967-1974 Πρακτικά Συνεδρίου για τα 50 χρόνια Μεταπολίτευσης Κείμενα: Αλογοσκούφης Γ, Διακουλάκη Δ, Κακριδής Α, Καλογήρου Γ, Καμμάς Π, Κλάψης Α, Κουτεντάκης Φ, Κωστής Κ, Λαζαρέτου Σ, Μπότσιου Κ, Μπουραντώνης Δ, Νικολακάκης Μ, Οικονομίδης Γ, Πεπελάση Ι, Ριζάς Σ, Σαραντίδης Β, Τασούλας Κ, Χαραλάμπης Δ, Χριστοδουλάκης Ν. Εισαγωγή - Επιμέλεια ΝΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΑΚΗΣ ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΑΘΗΝΑ2024
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Διεξαγωγή: Η διεξαγωγή της Ημερίδας για τα Οικονομικά της Δικτατορίας 1967-1974 έγινε την Πέμπτη 15 Φεβρουαρίου 2024 στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων με την συμμετοχή 19 ομιλητών. Η Ημερίδα είχε τεθεί υπό την αιγίδα του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών και της Βουλής των Ελλήνων. Ο παρών τόμος περιλαμβάνει τις αντίστοιχες εργασίες που βασίστηκαν στα απομαγνητοφωνημένα Πρακτικά της Ημερίδας και υποβλήθηκαν κατόπιν επεξεργασίας και έγκρισης των συγγραφέων. Παρά τις δυσκολίες μετακίνησης εκείνων των ημερών προς το κέντρο της πόλης λόγω διαδηλώσεων και καταλήψεων εξαιτίας της νομοθέτησης των Ιδιωτικών Πανεπιστημίων, η προσέλευση συνέδρων υπήρξε σημαντική και η συμμετοχή τους στις εργασίες και τις συζητήσεις απέβη ιδιαίτερα αξιόλογη. Για τον λόγο αυτό επιλέξαμε στην έκδοση των εργασιών να συμπεριλάβουμε όλες τις παρεμβάσεις που σημειώθηκαν, μαζί με τις απαντήσεις και σχολιασμούς των ομιλητών. Η Ημερίδα έχει μαγνητοσκοπηθεί και βρίσκεται στην ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.dropbox.com/scl/fo/6zontoljvgpj9qjpuj83q/h?dl=0&e=1 &preview=50_%CE%A7%CE%A1%CE%9F%CE%9D%CE%99%CE%91.mp 4&rlkey= edz5q6y 0tdnctgwnt3kfbyq8d. Περιγραφή: Σε γενικές γραμμές και παρά τις επιμέρους οπτικές κάθε ερευνητή, οι εισηγήσεις καταδεικνύουν ότι η Δικτατορία όχι μόνο δεν κατάφερε να επιτελέσει το «θαύμα» το οποίο διαφήμιζε με τον προπαγανδιστικό της
μηχανισμό, αλλά –απεναντίας– κληρονόμησε μια οικονομία στο χείλος της ύφεσης και του υπερπληθωρισμού, με οξυμένες ανισότητες, χωρίς σύγχρονες υποδομές, χωρίς βιομηχανική πολιτική και με μία προβληματική χρηματοπιστωτική επέκταση σε φιλικές της επιχειρήσεις που κατέρρευσαν σωρηδόν λίγα χρόνια μετά. Το μόνο που (δυστυχώς) έμεινε όρθιο ήταν μία στρεβλή οικοδομική μεγέθυνση που έγινε χωρίς κανένα πολεοδομικό σχεδιασμό και προκάλεσε μεγάλες καταστροφές στο περιβάλλον – φυσικό, αστικό και τουριστικό. Ταυτόχρονα, η Δικτατορία είχε αποκόψει την χώρα από την πορεία της ευρωπαϊκής ένταξης και την είχε προσδέσει στις οικονομικές επιλογές των ΗΠΑ και μάλιστα σε μια περίοδο που αυτές κλυδωνιζόταν από την πετρελαϊκή κρίση και την αστάθεια του δολαρίου μετά το 1971. Στέρησε έτσι την χώρα από μία δεκαετία στήριξης και συμμετοχής της ελληνικής οικονομίας στους θεσμούς συνεργασίας, ανάπτυξης και οικοδόμησης του κοινωνικού κράτους που κυριαρχούσαν τότε στην Δυτική Ευρώπη, στην κορύφωση της λεγόμενης «χρυσής τριακονταετίας» μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Όταν η Ελλάδα «μπήκε» επιτέλους στην Ευρωπαϊκή οικογένεια το 1981, η οικονομία της έπρεπε να προσαρμοστεί πλέον με μεγάλες δυσκολίες, καθώς οι περισσότερες χώρες είχαν βυθιστεί και αυτές στον στασιμοπληθωρισμό, οι βιομηχανίες τους δεν ήταν πια ανταγωνιστικές και η κοινωνική τους πολιτική υφίστατο μεγάλες περικοπές. * Ο παρών τόμος χωρίζεται σε τέσσερα μέρη, τα οποία καλύπτουν ισάριθμες πλευρές της οικονομικής πολιτικής της Δικτατορίας και τις διαχρονικές συνέπειες που αυτές είχαν στην ελληνική κοινωνία και την πορεία της χώρας γενικότερα. Με βάση το περιεχόμενο των εισηγήσεων, μια πολύ συνοπτική περιγραφή τους έχει ως εξής: I. Στο Πρώτο Μέροςπεριλαμβάνονται τρία Κεφάλαια στα οποία αναλύονται τα μακρο-οικονομικά δεδομένα της περιόδου της Δικτατορίας, 8 ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ 1967-1974
συγκρίνονται με την πορεία αντίστοιχων μεγεθών κατά την προηγούμενη περίοδο από την δεκαετία του 1950 έως το πραξικόπημα και περιγράφεται η κρίση της διετίας 1973-74 με τον υψηλό πληθωρισμό και την ύφεση που έφερε η πετρελαϊκή κρίση και η κατάρρευση του δολαρίου. Πιο συγκεκριμένα, στο Κεφάλαιο 1 ο Γιώργος Αλογοσκούφης, αναφέρεται στους πρωτοφανείς ρυθμούς ανάπτυξης που επικρατούσαν πριν το πραξικόπημα, τον χαμηλό πληθωρισμό, την σημαντική άνοδο του βιοτικού επιπέδου, καθώς και την γενναία χρηματοδότηση της εκπαίδευσης και του κοινωνικού κράτους που είχε αρχίσει ιδιαίτερα μετά το 1963. Αν και αρχικά η χούντα δεν μετέβαλε ουσιωδώς τον προσανατολισμό της οικονομικής πολιτικής, σταδιακά ακολουθούσε όλο και πιο ανεξέλεγκτη πιστωτική πολιτική σε συνδυασμό με μία καιροσκοπική (και γιαυτό ατελέσφορη) αναζήτηση ξένων επενδύσεων, οι περισσότερες των οποίων ναυάγησαν. Από το 1970 και μετά, το εξωτερικό ισοζύγιο ήταν και πάλι προβληματικό και η Δικτατορία προχώρησε τελικά σε σοβαρή υποτίμηση της Δραχμής έναντι των εμπορικών της εταίρων, διατηρώντας όμως την ισοτιμία προς το κλυδωνιζόμενο δολάριο ΗΠΑ. Το αποτέλεσμα ήταν η εμφάνιση υψηλού πληθωρισμού και μιας μεγάλης ύφεσης που επιτάχυναν το τέλος της Δικτατορίας μέσα στην γενική κατακραυγή για την καταστολή της εξέγερσης του Πολυτεχνείου και την προδοσία της Κύπρου. Στο Κεφάλαιο 2 ο Ανδρέας Κακριδής διερευνά την υπερβολικά έντονη πιστωτική επέκταση την οποία έκανε η χούντα, όχι μόνο για να κρατήσει ψηλά την συνολική ζήτηση αλλά και να ευνοήσει την δημιουργία και ενδυνάμωση φίλιων κοινωνικών και επιχειρηματικών δυνάμεων που με την σειρά τους θα συνέδραμαν στην εμπέδωση του καθεστώτος. Υπό αυτή την έννοια, η χούντα δεν ήταν τόσο υπεράνω πολιτικών υπολογισμών, όσο νόμιζε ή ισχυριζόταν. Ο «υποστηρικτικός συνασπισμός» της Δικτατορίας ήταν σαφώς μεγαλύτερος από τον στενό κύκλο των εφοπλιστών και των μεγαλοεπιχειρηματιών και, τουλάχιστον στο πεδίο της οικονομίας, είναι σαφές ότι το καθεστώς προσπάθησε να προσεταιριστεί πολύ ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού. Σε κάθε περίπτωση, ο ισχυρισμός ότι η Δικτατορία κατέληξε να ευνοεί αποκλειστικά και μόνο την οικονο- ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΓΙΑ ΤΑ 50 ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ 9
μική ολιγαρχία, προκαλώντας διεύρυνση των –ομολογουμένως ήδη υψηλών– επιπέδων ανισότητας χρειάζεται περαιτέρω έρευνα και ανάλυση. Στο Κεφάλαιο 3 ο Φραγκίσκος Κουτεντάκης διερευνά τις κατανομές εισοδήματος ανάμεσα στα πλουσιότερα και φτωχότερα τμήματα του πληθυσμού κατά την διάρκεια της Δικτατορίας και τα συγκρίνει με τα αντίστοιχα ευρήματα κατά την περίοδο αποκατάστασης της Δημοκρατίας. Στα πρώτα χρόνια της Δικτατορίας το πλουσιότερο 10% του πληθυσμού συγκέντρωνε το 29% του εθνικού εισοδήματος, με άλλα λόγια είχε σχεδόν τριπλάσιο εισόδημα από το μέσο, ένα μερίδιο ιδιαίτερα υψηλό που συγκρίνεται μόνο με την έντονη ανισοκατανομή που επικράτησε κατά την διάρκεια της κρίσης χρέους 2009-2017. Αν και προς το τέλος της Δικτατορίας, το μερίδιο του άνω-πλουσίου μέρους περιορίστηκε λόγω της γενικότερης κάμψης της οικονομικής δραστηριότητας, η αίσθηση της έντονης ανισοκατανομής παρέμεινε ως κυρίαρχη. Έτσι, η κατάρρευση της Δικτατορίας απελευθέρωσε ένα γενικευμένο αίτημα για αναδιανομή του εισοδήματος, και φαίνεται να επήλθε κάποια αξιοσημείωτη αναδιανομή εισοδήματος σε βάρος του πλουσιότερου 10%, τουλάχιστον έως το 1982 αλλά ακόμα εντονότερα αργότερα. Η συζήτηση για όλα τα ζητήματα αυτού του Μέρους περιγράφεται στο Κεφάλαιο 4. II. Το Δεύτερο Μέροςπεριλαμβάνει τέσσερα Κεφάλαια, τα οποία εξετάζουν το ‘αναπτυξιακό μοντέλο’ καταπιάνονται με ιδιαίτερες πτυχές της παραγωγής κατά την διάρκεια της Δικτατορίας. Στο Κεφάλαιο 5 η Ιωάννα Πεπελάση επισημαίνει ότι η άνοδος της βιομηχανικής παραγωγής κατά την διάρκεια της Δικτατορίας οφείλεται σε ένα συνδυασμό πολιτικής υποκατάστασης των εισαγωγών και ανόδου στις βιομηχανικές εξαγωγές. Όμως αυτή η εκβιομηχάνιση δεν μπορούσε να κρατήσει για καιρό καθώς δεν είχε την δυναμική να αντέξει – ήταν περισσότερο φούσκα, απατηλή και επιπόλαιη. Ως κύριο λόγο θεωρεί ότι 10 ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ 1967-1974
η παραγωγικότητα της εργασίας έπαυσε να αυξάνεται, εξαιτίας της έλλειψης σύγχρονων επενδύσεων αλλά επίσης και λόγω περιορισμού της ελευθερίας, της διάλυσης των δικτύων εμπιστοσύνης και τελικά της διάβρωσης του πνευματικού, πολιτισμικού και ανθρώπινου κεφαλαίου. Στο Κεφάλαιο 6 η Δανάη Διακουλάκη, με άξονα την ΔΕΗ, περιγράφει τις επιδόσεις και στρεβλώσεις του ενεργειακού τομέα στην περίοδο της Δικτατορίας. Αμέσως μετά το πραξικόπημα ανατράπηκε ο ενεργειακός σχεδιασμός και τα έργα ηλεκτροπαραγωγής από εγχώριες πηγές που είχαν εγκριθεί από τις προηγούμενες κυβερνήσεις, καθώς προκρίθηκε η εντατική προώθηση των πετρελαϊκών σταθμών και η διερεύνηση της δυνατότητας χρήσης πυρηνικής ενέργειας. Η δεύτερη τελικά δεν ευοδώθηκε, όμως η έμφαση στο πετρέλαιο έκανε την ΔΕΗ και την οικονομία συνολικά πολύ πιο ευάλωτη μετά την πετρελαϊκή κρίση. Στο Κεφάλαιο 7 ο Γιάννης Καλογήρου αναφέρει πως η Δικτατορία επιχείρησε να οικειοποιηθεί τα αναπτυξιακά επιτεύγματα, τα οποία οι προηγούμενες κοινοβουλευτικές κυβερνήσεις συνέβαλαν με την πολιτική τους να πραγματοποιηθούν, χωρίς όμως αυτή να καταφέρει να προσελκύσει κάποιες αξιόλογες ή σύγχρονες επενδύσεις. Πολυδιαφημισμένες επενδύσεις – όπως η Litton, η MacDonald και η ΣΤΡΑΝ τελικά κατέληξαν σε φιάσκο, ενώ το πάγωμα της Συμφωνίας Σύνδεσης με την ΕΟΚ δεν επέτρεψε στην ελληνική βιομηχανία να αξιοποιήσει την δυνατότητα χρηματοδότησής από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Τελικά δεν υλοποιήθηκε κάποιο μεγάλο εμβληματικό βιομηχανικό έργο που να μπορούσε να συγκριθεί με εκείνα της προδικτατορικής περιόδου. Στο Κεφάλαιο 8 ο Μιχάλης Νικολακάκης γράφει ότι η δεκαετία του 1970 σηματοδοτεί μια αλλαγή υποδείγματος στον τουρισμό με χαρακτηριστικές όψεις την αύξηση της μέσης δυναμικότητας των ξενοδοχειακών μονάδων, την επιβολή των ενιαίων όγκων και των monoblock ξενοδοχείων, ενώ ταυτόχρονα στο ζήτημα του παραθαλάσσιου τοπίου και της προστασίας των ακτών, παρέχονται δικαιώματα που καθιστούν μεγάλες παράκτιες περιοχές δυνάμει απροσπέλαστες στο κοινό. Ωστόσο, η πε- ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΓΙΑ ΤΑ 50 ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ 11
τρελαϊκή κρίση επηρεάζει τις οικονομικές επιδόσεις της χώρας, ο πληθωρισμός εκτινάσσεται, και οι νεότευκτες ξενοδοχειακές μονάδες σύντομα αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην αποπληρωμή των δανείων τους, Ακολουθεί ένα μπαράζ πλειστηριασμών ξενοδοχείων κατά την πρώτη περίοδο που ακολούθησε την αλλαγή του καθεστώτος και πολλά συγκροτήματα αφήνονται να ρημάζουν για πολλές δεκαετίες, προκαλώντας μεγάλο περιβαλλοντικό, πολεοδομικό και αισθητικό πλήγμα. Η συζήτηση για όλα τα ζητήματα αυτού του Μέρους περιγράφεται στο Κεφάλαιο 9. III. Το Τρίτο Μέροςπεριλαμβάνει τρία Κεφάλαια, τα οποία εξετάζουν την διάρρηξη της Δικτατορίας με τους διεθνείς θεσμούς, μετά την αναστολή της Συμφωνίας Σύνδεσης με την ΕΟΚ, την αποπομπή της από το Συμβούλιο της Ευρώπης και την απομόνωση της κατά την διάρκεια της συναλλαγματικής κρίσης του Δολλαρίου. Στο Κεφάλαιο 10 η Σοφία Λαζαρέτου περιγράφει την εμπειρία της Ελλάδας στην εποχή του Μεγάλου Πληθωρισμού της περιόδου 1973-74. Αφού επισημάνει ότι η καθοδική πορεία της οικονομίας εντάθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970, θεωρεί πως η χειραγώγηση και η αποδυνάμωση όλων των ανεξάρτητων θεσμών, η περιφρόνηση των διεθνών κανόνων, αλλά κυρίως η αδυναμία αντίληψης των μεταβολών στο διεθνές σκηνικό οδήγησαν την Δικτατορία σε παντελώς λανθασμένη αντίδραση ενόψει των μεγάλων γεωπολιτικών και νομισματικών διαταραχών που έλαβαν χώρα την περίοδο αυτή. Η αδικαιολόγητη εμμονή των νομισματικών αρχών να διατηρήσουν σταθερή την ισοτιμία της δραχμής ως προς το δολάριο όταν το τελευταίο αντιμετώπιζε σφοδρές υποτιμητικές πιέσεις, οδήγησε σε υψηλό εισαγόμενο πληθωρισμό που τροφοδότησε τις πληθωριστικές προσδοκίες και μονιμοποίησε την παρουσία διψήφιων ποσοστών πληθωρισμού για μεγάλο διάστημα. Στο Κεφάλαιο 11 ο Σωτήρης Ριζάς περιγράφει πώς φτάσαμε στην ανα12 ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ 1967-1974
στολή της Συμφωνίας Σύνδεσης με την ΕΟΚ με μια απόφαση της Επιτροπής τόσο για να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις της δυτικοευρωπαϊκής κοινής γνώμης όσο και ως μια ευκαιρία άσκησης πολιτικής πίεσης προς την χούντα με οικονομικά μέσα. Η ένταξη της Βρετανίας, της Ιρλανδίας και της Δανίας στην ΕΟΚ το 1973, κινητοποιεί κατεξοχήν το προδικτατορικό πολιτικό προσωπικό και αναδεικνύει ως στρατηγικό και γεωπολιτικό διακύβευμα την ένταξη της Ελλάδας. Το πείραμα Μαρκεζίνη το 1973 επιτρέπει στους ευρωπαίους, κράτη-μέλη και Κοινότητα να τρέφουν κάποια αισιοδοξία για την αποκατάσταση των σχέσεων, όμως με το πραξικόπημα Ιωαννίδη τερματίζεται η συζήτηση για οποιαδήποτε ευρωπαϊκή προοπτική και η Ελλάδα μένει ολομόναχη να αντιμετωπίσει την διεθνή κρίση που έχει ξεσπάσει και κορυφώνεται το 1974. Στο Κεφάλαιο 12 ο Αντώνης Κλάψης διερευνά την προσπάθεια της Δικτατορίας να αναπτύξει σχέσεις με κράτη του Ανατολικού Συνασπισμού και του Τρίτου Κόσμου, προκειμένου να αντισταθμίσει την απομόνωση της από την Ευρώπη και ταυτόχρονα να βρει διέξοδο για τις εξαγωγές της. Ανάμεσα στο 1969-70 μέχρι και το τέλος της θητείας του Παπαδόπουλου στην πρωθυπουργία, θα υπάρξει μια εντυπωσιακή άνοδος στις οικονομικές σχέσεις που ανέπτυξε η Ελλάδα με τις χώρες του ανατολικού συνασπισμού. Αναθερμάνθηκαν επίσης και οι σχέσεις της Ελλάδας με το Τοπικό Συμβούλιο με τους Βαλκάνιους γείτονές της, ενώ το 1972 υπεγράφη συμφωνία για την εγκαθίδρυση διπλωματικών σχέσεων με την Κίνα και την επισκέπτεται ο αντιπρόεδρος της χούντας τον επόμενο χρόνο. Ταυτόχρονα ενισχύονται οι συνεργασίες της χούντας με κράτη της Αφρικής, είτε επειδή αρκετά εξ αυτών έχουν παρόμοια αυταρχικά καθεστώτα είτε για να στηριχθούν οι ελληνικές κοινότητες που αντιμετωπίζουν πολλές δυσκολίες μετά την ανεξαρτητοποίηση των πρώην αποικιών. Η συζήτηση για όλα τα ζητήματα αυτού του Μέρους περιγράφεται στο Κεφάλαιο 13. ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΓΙΑ ΤΑ 50 ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ 13
IV. Στο Τέταρτο Μέροςπεριλαμβάνονται τρεις καίριες παρεμβάσεις για τα γενικότερα πολιτικο-οικονομικά χαρακτηριστικά της Δικτατορίας. Στο Κεφάλαιο 14 ο Κώστας Κωστής εξετάζει το κατά πόσον η ανάπτυξη μιας οικονομίας επηρρεάζεται από το πολιτικό καθεστώς και την έκταση της διαφθοράς που παρατηρήθηκε επί χούντας – αν και δεν την θεωρεί σημαντικά διαφορετική από άλλες περιόδους. Επισημαίνει εμφατικά ότι η πατροπαράδοτη οικονομική ελίτ καθόλου δεν αντέδρασε στα σχέδια της χούντας, επωφελούμενη από τις σκανδαλώδεις πιστωτικές χορηγήσεις και την απουσία ελέγχων. Στο Κεφάλαιο 15 η Κωνσταντίνα Μπότσιου παρατηρεί ότι η Δικτατορία παράλληλα με την εύνοια που επιδείκνυε στους μεγάλους οικονομικούς παράγοντες, καλλιέργησε και έναν λαϊκίστικο εσωστρεφή μικρο-καπιταλισμό που νομιμοποιούσε την αυθαιρεσία και την διαφθορά σε κατώτερη κλίμακα της οικονομίας. Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού ήταν ευχαριστημένο μέχρι το 1972-73. Οι αγρότες βέβαια είχαν δυσαρεστηθεί επειδή δεν είχαν μπει στην ΚΑΠ λόγω του ότι είχε παγώσει η συμφωνία σύνδεσης με την ΕΟΚ, ωστόσο, απέφευγαν τις αυστηρές προδιαγραφές της ΕΟΚ και προπάντων έπαιρναν φθηνά ή δωρεάν δάνεια, ενώ ταυτόχρονα αναπτυσσόταν ο τουρισμός λόγω επέκτασης του εισοδήματος και του ελεύθερου χρόνου των ξένων, και οι Έλληνες εύρισκαν ευκαιρία και συμπλήρωναν το εισόδημά τους. Στο Κεφάλαιο 16 ο Δημήτρης Χαραλάμπης θεωρεί ότι η Δικτατορία υπήρξε μια «ιστορική ανορθογραφία» που τίποτα θετικό δεν συνεισέφερε στην χώρα, αντιθέτως την στέρησε από όλες τις ευκαιρίες ανάπτυξης, προόδου και ανασυγκρότησης που άρχισαν να εμφανίζονται κατά την δεκαετία του 1960. Με την Δικτατορία, το τραίνο των μεταρρυθμίσεων και του εκδημοκρατισμού της δεκαετίας του 1960 ανακόπηκε και η επανεμφάνισή του στο τέλος της δεκαετίας του 1970 είχε το ανεξίτηλο στίγμα των τριτοκοσμικών ιδεολογημάτων που είχαν πλέον διαβρώσει τις δυνάμεις εκδημοκρατισμού της κοινωνίας. Εκτός ίσως από όσους είχαν συμφέροντα άμεσα συνδεδεμένα με το δικτατορικό καθεστώς, για όλο 14 ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ 1967-1974
τον υπόλοιπο κόσμο η Δικτατορία είχε ένα τεράστιο κοινωνικό και ηθικό κόστος. Η συζήτηση για όλα τα ζητήματα αυτού του Μέρους αλλά και για όσα προηγήθηκαν περιγράφεται στο Κεφάλαιο 17. Τελικά προκύπτει αβίαστα το συμπέρασμα ότι χωρίς ελευθερία η ευημερία μιας χώρας, ακόμα και αν επιτευχθεί για κάποιο διάστημα, αργά ή γρήγορα θα χάσει και την πρόσκαιρη αίγλη της και την δυναμική της – αλλά κυρίως θα καταρρεύσει από την έλλειψη κοινωνικής δικαιοσύνης και εθνικής προοπτικής. * Οφειλόμενα: Πολύτιμος συνεργάτης στην παρούσα έκδοση υπήρξε ο Στυλιανός Παναγιωτίδης, υποψήφιος διδάκτωρ του ΟΠΑ, ο οποίος συνέδραμε ουσιαστικά τόσο στην συλλογή των εργασιών που παρουσιάστηκαν όσο και στην επιμέλεια πολλών κειμένων πριν αυτά λάβουν την τελική τους μορφή στον παρόντα τόμο. Την φροντίδα και το κόστος έκδοσης ανέλαβε η Βουλή των Ελλήνων και θέλω για άλλη μια φορά να εκφράσω τις ευχαριστίες μου προς τον Πρόεδρο κ. Κωνσταντίνο Τασούλα και τον κ. Δημήτρη Ζαζά που επιμελήθηκε της έκδοσης. Αθήνα Ιούνιος 2024 Νίκος Χριστοδουλάκης ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΓΙΑ ΤΑ 50 ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ 15
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλεγόμενα της έκδοσης ...................................................................... 7 Συντομογραφίες .....................................................................................23 Συμβολές .................................................................................................25 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΗΜΕΡΙΔΑΣ ΧαιρετισμόςΟμότιμουΚαθηγητήΟΠΑ,ΝίκουΧριστοδουλάκη .......27 ΧαιρετισμόςΠροέδρουΒουλής,ΚωνσταντίνουΤασούλα ..................31 ΧαιρετισμόςΠρύτανηΟΠΑ,ΚαθηγητήΔημήτρηΜπουραντώνη .....37 ΜΕΡΟΣ Ι: Μακροοικονομική Πορεία Συντονιστής: Γιώργος Οικονομίδης Κεφάλαιο 1: Γιώργος Αλογοσκούφης: «Μακροοικονομικές Ανισορροπίες κατά την Διάρκεια της Δικτατορίας, 1967-1974» .... 41 Κεφάλαιο 2: Ανδρέας Κακριδής: «Η οικονομική πολιτική στην διάρκεια της Δικτατορίας» ...................................................... 79 Κεφάλαιο 3: Φραγκίσκος Κουτεντάκης: «Κατανομή εισοδήματος από την εποχή της Δικτατορίας έως την κρίση, 1967-2017» .............................................................. 101 Κεφάλαιο 4: Συζήτηση .........................................................................109
ΜΕΡΟΣ ΙΙ: Το Αναπτυξιακό Μοντέλο Συντονιστής: Βασίλης Σαραντίδης Κεφάλαιο 5: Ιωάννα-Σαπφώ Πεπελάση: «Η στρεβλή εκβιομηχάνιση1967-1974» ..............................................................119 Κεφάλαιο 6: Δανάη Διακουλάκη: «Επιδόσεις και στρεβλώσεις του ενεργειακού τομέα στην περίοδο της Δικτατορίας: ΗπερίπτωσητηςΔΕΗ» ..................................................................135 Κεφάλαιο 7: Γιάννης Καλογήρου: «Βιομηχανική και τεχνολογική εξέλιξη την επταετία 1967-1974: Η απομυθοποίηση της βιομηχανικής και αναπτυξιακής πολιτικής της Δικτατορίας» ..... 153 Κεφάλαιο 8: Μιχάλης Νικολακάκης: «Έθνος ξενοδόχων: Τουρισμός και δημόσιες αναπτυξιακές πολιτικές την περίοδο της ελληνικής στρατιωτικής Δικτατορίας» ..................... 169 Κεφάλαιο 9: Συζήτηση .........................................................................191 ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ: Διεθνείς Θεσμοί, Απένταξη και Απομόνωση Συντονιστής: Παντελής Καμμάς Κεφάλαιο 10: Σοφία Λαζαρέτου: «Η κατάρρευση του Bretton Woods και η έξοδος της Ελλάδος» ................................... 201 Κεφάλαιο 11: Σωτήρης Ριζάς: «Η αναστολή της Συμφωνίας Σύνδεσης και η ευρωπαϊκή προοπτική της Ελλάδας στην διάρκεια της Δικτατορίας» ............................................... 229 Κεφάλαιο 12: Αντώνης Κλάψης: «Οι σχέσεις της Δικτατορίας με κράτη του Ανατολικού Συνασπισμού και του Τρίτου Κόσμου: Πολιτικές και οικονομικές διαστάσεις» .............. 235 Κεφάλαιο 13: Συζήτηση .......................................................................249 18 ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ 1967-1974
ΜΕΡΟΣ ΙV: Παρεμβάσεις, Συμπεράσματα & Συζήτηση Συντονιστής: Νίκος Χριστοδουλάκης Κεφάλαιο 14: ΚώσταςΚωστής ............................................................257 Κεφάλαιο 15: ΚωνσταντίναΜπότσιου ...............................................263 Κεφάλαιο 16: ΔημήτρηςΧαραλάμπης ................................................269 Κεφάλαιο 17: Γενική συζήτηση ............................................................ 279 Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία .................................................................. 309 Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία .............................................................. 316 Βιογραφικά Σημειώματα ...................................................................... 325 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ Διάγραμμα 1. Η Εξέλιξη του Πραγματικού Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ1948-1974 ..................................................................................48 Διάγραμμα 2. Η Εξέλιξη του Ετήσιου Πληθωρισμού 1948-1974 ......... 49 Διάγραμμα 3. Η Εξέλιξη του Εξωτερικού Ισοζυγίου 1948-1974 .......... 50 Διάγραμμα 4. Το Ισοζύγιο της Κεντρικής Κυβέρνησης 1949-1974 ..... 52 Διάγραμμα 5. Ακαθάριστες Επενδύσεις Παγίου Κεφαλαίου 1948-1974 ...........................................................................................58 Διάγραμμα 6. Η Συνολική Κατανάλωση και η Αύξηση των Ιδιωτικών Αποταμιεύσεων 1948-1974 .............................................. 61 Διάγραμμα 7. Οικονομική Μεγέθυνση, Μετανάστευση καιΠοσοστόΑνεργίας1950-1974 ....................................................62 Διάγραμμα 8. Δείκτες Ονομαστικών Ισοτιμιών της Δραχμής 1954-1974 ...........................................................................................65 Διάγραμμα 9. Μέσες Πραγματικές Αποδοχές Μισθωτών 1956-1974 ...........................................................................................69 Διάγραμμα 10. Εξέλιξη πραγματικού ΑΕΠ ανά τομέα, 1955-1975 (1955=1) ............................................................................ 83 Διάγραμμα 11. Πιστωτική επέκταση κατά κλάδο, 1965-75 ................. 92 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΓΙΑ ΤΑ 50 ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ 19
Διάγραμμα 12. Σταδιακός εκτροχιασμός: πληθωριστικές πιέσεις & φούσκες ................................................... 96 Διάγραμμα 13. Εξέλιξη του εισοδηματικού μεριδίου του πλουσιότερου 10% στην Ελλάδα ............................................. 103 Διάγραμμα 14. Τα αναλυτικά εισοδηματικά μερίδια .......................... 105 Διάγραμμα 15. Ατομικές φορολογικές δηλώσεις & δηλωθέντα εισοδήματα ................................................................... 108 Διάγραμμα 16. Εξέλιξη και τομεακή κατανομή της ενεργειακής ζήτησης στην Ελλάδα, 1960-80 ...................................................... 137 Διάγραμμα 17. Εξέλιξη και σύνθεση της τελικής ενεργειακής κατανάλωσης στην Ελλάδα 1960-80 .............................................. 138 Διάγραμμα 18. Εξέλιξη της κατά κεφαλή ζήτησης πρωτογενούς ενέργειας σε χώρες της Ευρώπης και στο σύνολο του ΟΟΣΑ, 1960-80 .............................................................................................138 Διάγραμμα 19. Εξέλιξη του ποσοστού εξηλεκτρισμού στην Ελλάδα στην περίοδο της Δικτατορίας ......................................... 142 Διάγραμμα 20. Εξέλιξη της κατά κεφαλή ζήτησης ηλεκτρισμού στην Ελλάδα στην περίοδο της Δικτατορίας ................................ 143 Διάγραμμα 21. Ετήσιο ύψος επενδύσεων και δανειακών υποχρεώσεων της ΔΕΗ, 1967-1974 ................................................ 150 Διάγραμμα 22. Ύψος αποτελεσμάτων εκμετάλλευσης και καθαρού κέρδους της ΔΕΗ, 1967-1974 ........................................... 151 Διάγραμμα 23. Πληθωριστικές διαταραχές, 1970-2022 ...................... 205 Διάγραμμα 24. Ο πυρήνας του πληθωρισμού γίνεται λιγότερο ευαίσθητος στην αρχική πληθωριστική διαταραχή ...................... 207 Διάγραμμα 25α. Πληθωρισμός και γεωπολιτικός κίνδυνος 1970-2022 ......................................................................................... 209 Διάγραμμα 25β. Η συσχέτιση είναι θετική και στατιστικά σημαντική ........................................................................................209 Διάγραμμα 26. Πληθωρισμός στην Ελλάδα ........................................ 211 Διάγραμμα 27α. Εγχώριος πληθωρισμός και δείκτης αβεβαιότητας για την ελληνική οικονομία (1970-2003) ............... 214 Διάγραμμα 27β. Η συσχέτιση είναι θετική και στατιστικά σημαντική ........................................................................................214 20 ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ 1967-1974
Διάγραμμα 28. Η πιστωτική επέκταση 1950-2001 .............................. 218 Διάγραμμα 29α. Προεξοφλητικό επιτόκιο, 1954-1998 ....................... 220 Διάγραμμα29β.Τραπεζικάεπιτόκια1970-2022 .................................221 Διάγραμμα 30. Η μακρά πορεία συναλλαγματικής αστάθειας 1964-2001 .........................................................................................224 Διάγραμμα 31. Χάσμα ρυθμού ανάπτυξης Ελλάδας και Ευρωπαϊκής Ένωσης (1961-2003) ............................................ 225 Διάγραμμα 32α. Αβεβαιότητα και οικονομία (1961-2003) ................. 226 Διάγραμμα 32β. Η συσχέτιση μεταξύ αβεβαιότητας και ρυθμού μεταβολής του πραγματικού ΑΕΠ ................................................. 226 ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 1. Κύριες Μακροοικονομικές Εξελίξεις, 1955-1974 ............... 56 Πίνακας 2. Διάρθρωση ΑΕΠ, 1948-1974 ............................................... 68 Πίνακας 3. Συνέχεια στην οικονομική πολιτική, 1960-74 ................... 87 Πίνακας 4: Ο λόγος εξαγωγών προς εισαγωγές ................................. 129 Πίνακας 5: Βιομηχανική Πολιτική στην Μακρά Διάρκεια ................. 131 Πίνακας 6. Προβλέψεις των ενεργειακών προγραμμάτων πριν και μετά τη Δικτατορία και σύγκριση με την εγκατεστημένη ισχύ του έτους 1967 ......................................................................... 144 Πίνακας 7. Εξέλιξη χρηματοοικονομικών δεικτών της ΔΕΗ 1964-1974 .........................................................................................150 Πίνακας 8. Η πληθωριστική διαδικασία στην Ελλάδα, 1959-2003 .........................................................................................212 Πίνακας 9. Αντίδραση στις εξωγενείς διαταραχές ............................. 217 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΓΙΑ ΤΑ 50 ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ 21
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΑΔΕ Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Εσόδων ΑΕΠ Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν ΑΞΕ Άμεσες Ξένες Επενδύσεις ΓΣΕΕ Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος ΔΕΗ Δημοσία Επιχείρηση Ηλεκτρισμού ΔΝΤ Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ΕΔΑ Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά ΕΕ Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΚ Ένωση Κέντρου ΕΚΠΑ Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών ΕΛΣΤΑΤ Ελληνική Στατιστική Αρχή (πρώην (ΕΣΥΕ) ΕΟΚ Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα ΕΟΤ Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού ΕΡΕ Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση ΕΣΥΕ Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος ΕΤΒΑ Ελληνική Τράπεζα Βιομηχανικής Αναπτύξεως ΙΔΕΑ Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών ΙΚΑ Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων ΚΑΠ Κοινή Αγροτική Πολιτική ΚΚΕ Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας ΜΟΜΑ Μεικτές Ομάδες Μηχανημάτων Ανασυγκρότησης ΝΠΙΔ Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου ΟΗΕ Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών ΟΟΣΑ Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας & Αναπτύξεως ΟΠΑ Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (πρώην ΑΣΟΕΕ) ΟΤΕ Οργανισμός Τηλεπικοινωνιών Ελλάδος ΠΑΣΟΚ Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα
ΣΕΒ Σύνδεσμος Ελληνικών Βιομηχανιών ΣτΕ Συμβούλιο της Επικρατείας FED Federal Reserve Board GATT General Agreement on Trade & Tariffs MW Megawatt (μονάδα ισχύος) NATO North Atlantic Treaty Organization OPEC Organization of Petroleum Exporting Countries 24 ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ 1967-1974
ΣΥΜΒΟΛΕΣ Αλογοσκούφης Γιώργος, Ομότιμος Καθηγητής Οικονομικής Επιστήμης ΟΠΑ Διακουλάκη Δανάη, ομότιμη καθηγήτρια ΕΜΠ: Κακριδής Ανδρέας, επίκουρος Καθηγητής Οικονομικής Ιστορίας & Πολιτικής Οικονομίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Επιστημονικός Υπεύθυνος Ιστορικού Αρχείου, Τράπεζα Ελλάδος. Καλογήρου Γιάννης, Ομότιμος Καθηγητής ΕΜΠ: Καμμάς Παντελής, αναπληρωτής Καθηγητής ΟΠΑ Κλάψης Αντώνης, αναπληρωτής Καθηγητής Παν. Πελοποννήσου Κουτεντάκης Φραγκίσκος, επίκουρος Καθηγητής Παν. Κρήτης Κωστής Κώστας, Καθηγητής ΕΚΠΑ Λαζαρέτου Σοφία, Δ/νση Οικονομικής Ανάλυσης & Μελετών, Τράπεζα Ελλάδος Μπότσιου Κωνσταντίνα, Καθηγήτρια Παν. Πειραιώς Μπουραντώνης Δημήτριος, Καθηγητής ΟΠΑ, Πρύτανης Νικολακάκης Μιχάλης, Δρ. Κοινωνιολογίας, Παν. Κρήτης Οικονομίδης Γιώργος, Καθηγητής ΟΠΑ Πεπελάση Ιωάννα-Σαπφώ, Ομότιμη Καθηγήτρια ΟΠΑ Ριζάς Σωτήρης, Ακαδημία Αθηνών Σαραντίδης Βασίλης, επίκουρος Καθηγητής ΟΠΑ Τασούλας Κων/νος, Πρόεδρος Βουλής των Ελλήνων Χαραλάμπης Δημήτρης, ομότιμος Καθηγητής ΕΚΠΑ Χριστοδουλάκης Νίκος, Ομότιμος Καθηγητής ΟΠΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΗΜΕΡΙΔΑΣ YZ ΝΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΑΚΗΣ Χαιρετισμός Κύριε Πρόεδρε της Βουλής, κύριε Πρύτανη, κυρίες και κύριοι, καλημέρα σας. Είναι μεγάλη τιμή να σας υποδέχομαι στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων προκειμένου να διεξαχθεί η ημερίδα που έχουμε προγραμματίσει για τα Οικονομικά της Δικτατορίας σε μια περίοδο που συμπληρώνεται μισός αιώνας από την πτώση της, οπότε και άνοιξε η εποχή της μεταπολίτευσης. Η ιδέα αυτή ξεκίνησε πριν μερικούς μήνες, όταν στην αντίστοιχη 50ή επέτειο από την εξέγερση του Πολυτεχνείου σκεφθήκαμε ότι θα ήταν σωστό να γίνουν και μερικές εκδηλώσεις, όχι μόνο για το Πολυτεχνείο καθαυτό αλλά για μια σειρά από σοβαρές και κρίσιμες πτυχές της Δικτατορίας, οι οποίες επηρέασαν καθοριστικά, και ως επί το πλείστον, αρνητικά την πορεία της χώρας από την εποχή εκείνη μέχρι σήμερα. Στο σημείο αυτό ξεπρόβαλλε και η ανάγκη να διερευνήσουμε την οικονομική πολιτική την οποία ακολούθησε και τις συνέπειες τις οποίες είχε στις μετέπειτα εξελίξεις. Και το λέω αυτό με έμφαση διότι, ενώ υπάρχει μια γενικότερη συναίνεση τόσο για την πολιτική καταπίεση την οποία άσκησε η Δικτατορία όσο και για την εθνική προδοσία την οποία έκανε με την Κύπρο και σε άλλα θέματα, φαίνεται ότι συνεχίζεται μια διχογνωμία, η επιβίωση ενός μύθου, ότι ναι μεν έκανε το ένα κακό, το άλλο κακό
αλλά στην οικονομία καλά τα πήγαινε, ο κόσμος έτρωγε ψωμί, είχε σταθερές δουλειές και ούτω καθεξής. Αυτό ακριβώς θα συζητήσουμε σήμερα και θα δούμε αν όντως ήταν έτσι, ή μήπως ο μύθος αυτός κρύβεται πίσω από ένα ψαθυρό κατασκεύασμα το οποίο εύκολα μπορεί να καταπέσει με τα πραγματικά στοιχεία και τις αναλύσεις τις οποίες θα ακούσουμε. Σε αυτό το εγχείρημα προσέτρεξαν πολλοί να βοηθήσουν και θέλω να τους ευχαριστήσω, για την συνεισφορά τους αλλά και για την προθυμία να θέσουν το γεγονός αυτό υπό την αιγίδα τους. Πρώτα από όλα η Πρυτανεία του Οικονομικού Πανεπιστημίου, ο Πρύτανης κ. Μπουραντώνης και αμέσως μετά, ο Πρόεδρος της Βουλής, κ. Τασούλας ο οποίος το αγκάλιασε από την πρώτη στιγμή, το υποστήριξε και το ενίσχυσε. Και θέλω να σας πω ότι ακριβώς αυτοί οι δύο φορείς, ο ένας λόγω ειδικότητος και ο άλλος λόγω θεσμικού κύρους και περιεχομένου, αποτελούν και μια κατά κάποιον τρόπο εγγύηση, όχι μόνο για την ποιότητα των αναλύσεων και των συζητήσεων που θα ακουστούν σήμερα, αλλά επίσης και για την αξιοπιστία της συνέχειας αυτού του εγχειρήματος. Φιλοδοξία μας είναι να υπάρξει ένα πολυετές ερευνητικό Πρόγραμμα στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών για να διερευνήσει πολλές οικονομικές πτυχές της Δικτατορίας, οι οποίες σε πολύ μεγάλο βαθμό παραμένουν ακόμα είτε αμφιλεγόμενες είτε σκοτεινές και εν πάση περιπτώσει, μακριά από τα φώτα της ανάλυσης. Αν δεν κάνω λάθος, η πρωτοβουλία αυτή είναι η πρώτη που γίνεται με αποκλειστικό περιεχόμενο τα Οικονομικά της Δικτατορίας, και αυτό μπορεί να προκαλεί μια απορία γιατί δεν έχει γίνει μέχρι τώρα κάτι ανάλογο. Αλλά και αυτό είναι μια πρόκληση την οποία πρέπει να δούμε πώς θα την ερμηνεύσουμε. Αυτό το οποίο έχουμε επίσης κατά νου, είναι μετά το πέρας των εργασιών να υπάρξει η προσπάθεια έκδοσης ενός συλλογικού τόμου που καταγράφει τις εργασίες αλλά και τα συμπεράσματα της ημερίδας, έτσι ώστε να δοθεί το έναυσμα και σε νεότερους ερευνητές να συνεχίσουν αυτή την προσπάθεια ανάλυσης, κατανόησης και δημόσιας συζήτησης αυτής της εξαιρετικά κρίσιμης περιόδου για την χώρα μας. 28 ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ 1967-1974
RkJQdWJsaXNoZXIy MjYz