Γεώργιος Λασσάνης Ἡ Φυλακή Ταξιδιωτικὲς Σημειώσεις
Γεώργιος Λασσάνης (1793-1870)
Γεώργιος Λασσάνης Ἡ Φυλακή Ταξιδιωτικὲς Σημειώσεις Έκδοση από τα αυτόγραφα, εισαγωγή και σχόλια Ίλια Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister Α΄ ανατύπωση ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΘΗΝΑ 2023
5 | ΠΗΓΕΣ BB | 5 Υπεύθυνη έκδοσης: Δρ Μαρία Καμηλάκη Γενική Επιμέλεια: Έλλη Δρούλια Α΄ έκδοση: Οκτώβριος 2022 Εκτύπωση-Βιβλιοδεσία: Διεύθυνση Εκδόσεων & Εκτυπώσεων της Βουλής των Ελλήνων © ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Τηλ.: 210 370.72.27, fax: 210 370.72.94 e-mail: reference@parliament.gr ISBN 978-960-560-230-7
Στους γονείς μου, Άννα Ρωσσοπούλου και Δημήτρη Χατζηπαναγιώτη
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Αντί Προλόγου, Δρ Μαρία Καμηλάκη ........................................................................... 11 Προλογικό Σημείωμα, Έλλη Δρούλια ............................................................................. 13 «There is a joy in grief». Εισαγωγικό Σημείωμα ............................................................ 15 Γεώργιος Λασσάνης (1793-1870): Βιογραφικό και φιλολογικό σχεδίασμα Ρήξεις και ασυνέχειες ενός βίου....................................................................................... 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄ 1. Τα πρώτα χρόνια ......................................................................................................... 29 2. Στην κεντρική Ευρώπη ............................................................................................... 31 3. Η μύηση στη Φιλική Εταιρεία .................................................................................... 34 4. Στο Ιάσιο και στη Μόσχα ........................................................................................... 41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄ 1. Στην Οδησσό ................................................................................................................ 47 2. Ο δραματουργός Λασσάνης ........................................................................................ 48 2.1. Το μονόπρακτο Ἑλλάς ....................................................................................... 50 2.2. Η θεατρική διασκευή Ἁρμόδιος καὶ Ἀριστογείτων ............................................ 55 2.3. Ο ηθοποιός Λασσάνης ........................................................................................ 75 3. Η μετάφραση του Ἀριστομένης και Γοργώς ............................................................. 76 4. Ο παιδαγωγός Λασσάνης ........................................................................................... 78 5. Η ιδεολογική συγκρότηση ενός μελλοντικού επαναστάτη ...................................... 85 6. Η συνάντηση με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη .............................................................. 90 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄ 1. Στο επιτελείο του Γενικού Επιτρόπου της Αρχής ..................................................... 97 2. Η δράση του Λασσάνη στις Ηγεμονίες .................................................................... 101 3. Η μάχη στο Δραγατσάνι ........................................................................................... 105 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄ 1. Η αυστριακή αιχμαλωσία .......................................................................................... 109 2. Η απελευθέρωση και η διαμονή στη Βιέννη ............................................................. 114 3. Το δοκίμιο για τη Φιλική Εταιρεία ........................................................................... 117 4. Ο ποιητικός κύκλος «Ἡ Φυλακή» ............................................................................ 119 5. Η αναχώρηση από τη Βιέννη .................................................................................... 125 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε΄ 1. Το ταξίδι της επιστροφής: Γερμανία......................................................................... 127 2. Έλληνες και Φιλέλληνες............................................................................................. 130
3. Η συνάντηση με τον Λουδοβίκο Α΄ .......................................................................... 141 4. Εικαστικές εμπειρίες .................................................................................................. 146 5. Θέατρο ....................................................................................................................... 149 6. Οι «Ταξιδιωτικές Σημειώσεις» ................................................................................... 155 7. Η «Ἱστορία τῆς Ἑλλάδος» ........................................................................................ 157 8. Harro Harring και Λασσάνης: Ο Αρνησίθρησκος του Μοριά ................................ 167 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ΄ 1. Το ταξίδι της επιστροφής: Αλσατία και Γαλλία ....................................................... 181 2. Φιλέλληνες και Έλληνες ............................................................................................ 182 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ΄ 1. Πίσω στον Αγώνα ...................................................................................................... 191 2. «Τὸ Στρατιωτικὸν τῆς Ἑλλάδος» ............................................................................. 195 3. Ιντερμέδιο: Ένας απολογισμός ................................................................................. 198 4. Στην πρωτεύουσα Αθήνα ......................................................................................... 200 5. Αξιωματούχος του ελληνικού κράτους .................................................................... 203 6. Αυλαία ........................................................................................................................ 224 Γεώργιος Λασσάνης: «Ἡ Φυλακὴ» Το χειρόγραφο .............................................................................................................. 233 Η έκδοση ........................................................................................................................ 234 Γεώργιος Λασσάνης: «Ἡ Φυλακή» ............................................................................... 237 «Ἡ φυλακή» ................................................................................................................... 237 «Ἡ Λύρα» ....................................................................................................................... 239 «Ὁ Ὄλυμπος» ................................................................................................................ 241 «Πρῶτος Ἐνθουσιασμὸς τῶν Ἑλλήνων» ..................................................................... 247 «Διχόνοιαι τῶν Ἑλλήνων» ............................................................................................. 253 «Εἰς τὸ Μεσολλόγγι» ..................................................................................................... 255 Σχόλια ............................................................................................................................ 259 Γεώργιος Λασσάνης: «Ταξιδιωτικές Σημειώσεις» Χρονολόγηση και ειδολογικός χαρακτήρας ................................................................ 271 Το χειρόγραφο .............................................................................................................. 279 Η έκδοση......................................................................................................................... 280 Γεώργιος Λασσάνης: «Ταξιδιωτικές Σημειώσεις» ......................................................... 281 Σχόλια ............................................................................................................................ 288 Ευχαριστίες .................................................................................................................... 311 Βιβλιογραφία ................................................................................................................. 313 Κατάλογος Εικόνων....................................................................................................... 327 Ευρετήριο Προσώπων ................................................................................................... 329 10 ΙΛΙΑ ΧΑΤΖΗΠΑΝΑΓΙΩΤΗ-SANGMEISTER
ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ «Σπουδαίος» είναι η λέξη που σημειώνεται δίπλα στο όνομα του Κοζανίτη Γεωργίου Λασσάνη (1793-1870) στον κατάλογο των μελών της Φιλικής Εταιρείας που απόκειται στο αρχείο Σέκερη.1 Φιλικός, ιερολοχίτης, φλογερός επαναστάτης και αγωνιστής με πρότυπο τις ιδέες του Ρήγα Βελεστινλή, δάσκαλος, λογοτέχνης και κατά πολλούς ο πρώτος «στρατευμένος» δραματουργός που αξιοποίησε το θέατρο ως μέσο πατριωτικής αφύπνισης και διανοητικής προπαρασκευής, υπουργός και δημόσιος λειτουργός κατά την οθωνική περίοδο, ο Γ. Λασσάνης με την πολυσχιδή του δράση στοιχειοθετεί υπέρ το δέον τον παραπάνω επαινετικό χαρακτηρισμό. Αυτούς τους «σπουδαίους», τους ανθρώπους των γραμμάτων, αλλά και πολλούς άλλους επιφανείς, συχνά άγνωστους σήμερα, διασώζουν από τον πανδαμάτορα χρόνο οι βιβλιοθήκες ως θεματοφύλακες της μνήμης, τους φυλάσσουν σε αρχειακά κουτιά, ράφια, αποθήκες, μέχρι που κάποιο στοργικό βλέμμα προσκρούει πάνω τους και τους ανακαλύπτει. Έτσι έγινε και με τον Γεώργιο Λασσάνη, και μάλιστα δις: η Βιβλιοθήκη της Βουλής, στις συλλογές της οποίας φιλοξενείται σήμερα το μόνο γνωστό σώμα χειρογράφων και εγγράφων του αγωνιστή, έχει την τιμή και τη χαρά, με την κυκλοφορία του έργου της Ίλιας Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister, να παρουσιάζει τη δεύτερη βιβλιογραφική της συμβολή στην ανάδειξη της πολύπλευρης επαναστατικής φυσιογνωμίας του. Είχε προηγηθεί το 2018 η «Έκθεσις περί ληστείας» (γενική επιμέλεια: Έλλη Δρούλια, εισαγωγή-μεταγραφή: Δρ Στάθης Κουτρουβίδης), η οποία αποτέλεσε την έκδοση εικοσασέλιδου χειρογράφου διαστάσεων 29x20 εκ. από το Αρχείο Λασσάνη, στο πλαίσιο της σειράς «Μικρή Βιβλιοθήκη» (αρ. 6), συνιστώντας μια από τις ελάχιστες μαρτυρίες που διαθέτουμε σχετικά με το φαινόμενο της ληστείας στο νεοϊδρυθέν ελληνικό κράτος. Ο παρών τόμος έρχεται να συμπληρώσει την προσωπογράφηση ενός οραματιστή λογίου, για τον οποίο η εθνική χειραφέτηση ήταν άρρηκτα δεμένη με την πνευματική αφύπνιση. Στις σελίδες του ανά χείρας βιβλίου ο αναγνώστης παρακολουθεί την πορεία του Γ. Λασσάνη ήδη από τα πρώτα χρόνια της ζωής του και μέχρι την «αυλαία», όπως με θεατρικούς όρους ευφυώς αναφέρει η κ. Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister· εξοικειώνεται με τις όψεις της προσωπικότητάς του και τα ορόσημα της δημόσιας δράσης του· και το κυριότερο, προσεγγίζει τα έργα του «Η Φυλακή» και «Ταξιδιωτικές σημειώσεις», τις ποιητικές και ημερολογιακές αυτοβιογραφικές δοκιμές του, με ερμηνευτικό οδηγό τα σχόλια και τις παρατηρήσεις της συγγραφέως. Από 1. Βλ. Βαλερίου Γ. Μέξα, Οι Φιλικοί: Κατάλογος των μελών της Φιλικής Εταιρείας εκ του αρχείου Σέκερη. Αθήναι, 1937.
ένα χειρόγραφο επτά (7) σελίδων ξεπήδησε μια ογκώδης μονογραφία, η οποία μέσα από έρευνα σε αρχειακές πηγές εντός κι εκτός Ελλάδος, ανασυνθέτει το σύμπαν του Γ. Λασσάνη, μέσα από ένα «Βιογραφικό και φιλολογικό σχεδίασμα» που τον τοποθετεί στο πάνθεον της νεοελληνικής προσωπογραφίας. Ταυτόχρονα, η παρούσα έκδοση υπηρετεί άριστα τον στρατηγικό σχεδιασμό της Βιβλιοθήκης της Βουλής, στην αποστολή της οποίας προτεραιότητα, μεταξύ άλλων, αποτελεί η διαφύλαξη και ανάδειξη του πολιτιστικού αποθέματος του Κοινοβουλίου (και δη των λιγότερο μελετημένων ή και ανέκδοτων πρωτογενών πηγών, όπως εν προκειμένω), η προσέλκυση και συστράτευση άξιων συνεργατών προς αυτή την κατεύθυνση και τελικά η εκπόνηση επιστημονικών συμβολών που προάγουν την έρευνα και διαχέονται στην ακαδημαϊκή κοινότητα – και όχι μόνο. Θερμά συγχαρητήρια ανήκουν στη συγγραφέα, κ. Ίλια Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister, Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και εμβριθή μελετήτρια του Διαφωτισμού και του Ρομαντισμού σε θέματα λογοτεχνίας, ιστορίας των ιδεών και των εννοιών, πολιτισμικής ιστορίας (18ος-19ος αι.), εκδοτικής και ιστορίας του βιβλίου, καθώς και στην ιστορικό Έλλη Δρούλια, τ. Διευθύντρια της Βιβλιοθήκης της Βουλής, που εξαρχής υποστήριξε την ιδέα της έκδοσης και ανέλαβε την επιμέλεια της μονογραφίας. Εγκάρδιες ευχαριστίες αξίζουν, επίσης, στους συναδέλφους της Διεύθυνσης Εκδόσεων & Εκτυπώσεων της Βουλής των Ελλήνων για την εξαιρετική καλλιτεχνική φροντίδα της έκδοσης. Είμαι βέβαιη ότι η συγκεκριμένη έκδοση θα προ(σ)καλέσει εκ νέου το ενδιαφέρον γύρω από το αποκείμενο στη Βιβλιοθήκη της Βουλής Αρχείο Λασσάνη, οδηγώντας και σε άλλες δράσεις έρευνας και προβολής του, όπως η πραγματοποίηση μιας έκθεσης ή ενός ερευνητικού προγράμματος, με στόχο την ανάδειξη του συνολικού corpus των έργων του Κοζανίτη λογίου. Γιατί κάθε νέα επιστημονική πρωτοβουλία προσθέτει μία ψηφίδα σε ένα μωσαϊκό που διαρκώς εμπλουτίζεται και επεκτείνεται. Δρ Μαρία Καμηλάκη Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων 12 ΙΛΙΑ ΧΑΤΖΗΠΑΝΑΓΙΩΤΗ-SANGMEISTER
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Με την κυκλοφορία του παρόντος τόμου ολοκληρώνεται μια μακρόχρονη και κοπιώδης προσπάθεια που εντάσσεται στο πρόγραμμα έκδοσης και ανάδειξης πρωτογενών πηγών, στην περίπτωση αυτή της Βιβλιοθήκης της Βουλής, άγνωστων ή λίγο γνωστών και μελετημένων που απόκεινται στις συλλογές της. Το χρονικό της έκδοσης ξεκίνησε μια Κυριακή βραδάκι στις 9 Σεπτεμβρίου 2018, οπότε η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κύπρου Ίλια ΧατζηπαναγιώτηSangmeister, έστειλε ένα ηλεκτρονικό μήνυμα με αίτημα να της παραχωρηθεί άδεια έκδοσης χειρόγραφου του Γεωργίου Λασσάνη από το Αρχείο Λασσάνη, προκειμένου να συνοδεύσει μία παρουσίασή της σε ένα επιστημονικό περιοδικό. Άμεσα της αντιπροτάθηκε η παρουσίασή της να αποτελέσει αυτόνομη έκδοση της Βιβλιοθήκης της Βουλής στην σειρά «Μικρή Βιβλιοθήκη», μιας και το χειρόγραφο στο οποίο αναφερόταν είναι επτά σελίδες και η στόχος της συγκεκριμένης σειράς είναι να περιλαμβάνει σύντομα κείμενα, τις μεταγραφές τους και συνοπτικά εισαγωγικά κατατοπιστικά σημειώματα. Νωρίτερα την ίδια χρονιά, είχε κυκλοφορήσει στην ίδια σειρά με αριθμό 6 η Έκθεσις Περί Ληστείας του Γεωργίου Λασσάνη από το ίδιο Αρχείο.1 Η αντιπρόταση έτυχε θετικής υποδοχής και συμφωνήθηκε να αποτελέσει τον έβδομο αριθμό της σειράς. Σύντομα όμως, η Ίλια ΧατζηπαναγιώτηSangmeister επανήλθε με νέες ιδέες που αφορούσαν την διεύρυνση της έρευνας σε πλήθος πηγών που περιλάμβανε και την μελέτη σε αρχεία του εξωτερικού. Χωρίς δισταγμούς, εφόσον η έκδοση που θα προέκυπτε θα ήταν πληρέστερη και η έρευνα πιο ολοκληρωμένη, οι ιδέες έγιναν δεκτές. Σταδιακά η έρευνα οδηγούσε σε νέες κατευθύνσεις και αποκάλυπτε άγνωστα στοιχεία εμπλουτίζοντας μεν το κείμενο, αυξάνοντας τις σελίδες ωστόσο σε βαθμό που να μην είναι δυνατόν να ενταχθεί στην σειρά της «Μικρής Βιβλιοθήκης». Στο σημείο αυτό, η μελλοντική έκδοση μεταπήδησε σε άλλη σειρά της Βιβλιοθήκης της Βουλής, τις «Πηγές». Κρίθηκε σκόπιμο η συνεργασία να επισφραγιστεί από Συμφωνητικό Συνεργασίας, πράγμα που έγινε στα μέσα του 2019. Στην συνέχεια, εντάχθηκε και ανακοινώθηκε στις δράσεις της Βιβλιοθήκης της Βουλής που θα ανήκαν στον κύκλο της επετείου από την συμπλήρωση 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης. YZ Μπορεί ο Γεώργιος Λασσάνης (1793-1870) να μην αποτελεί κυρίαρχο παράδειγμα της νεοελληνικής προσωπογραφίας όμως παρ’ όλα αυτά, τα κατάλοιπά του επι1. Γεώργιος Λασσάνης, Έκθεσις Περί Ληστείας, εισαγωγή-μεταγραφή Στάθης Κουτρουβίδης, Αθήνα, Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, 2018, 83 σ. Έκδοση που γνώρισε μεγάλη ανταπόκριση με αποτέλεσμα να εξαντληθεί και να γίνει δεύτερο τράβηγμα.
14 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ τρέπουν να σχηματιστεί μια αρκετά καθαρή εικόνα του τρόπου δράσης του, των επιδιώξεων και των φιλοδοξιών του. Γεγονός αρκετά σημαντικό μιας και οι πηγές που διαθέτει η ιστορική έρευνα για την νεοελληνική προσωπογραφία υστερεί και επικεντρώνεται σε μορφές που προέρχονται από την περιοχή των επιφανών και εκείνων των κοινωνικών ομάδων που είχαν πρόσβαση στην εκπαίδευση και μόρφωση. Ο τόμος έρχεται να συμβάλει προς αυτήν την κατεύθυνση, την διεύρυνση του λημματολογίου της προσωπογραφίας, και φέρνει στο φως νέες πληροφορίες τις οποίες διασυνδέει με τις ήδη γνωστές. Συμπληρώνει μια ψηφίδα. Στο κατατοπιστικό Εισαγωγικό Σημείωμα και τα επτά μεστά κεφάλαια που ακολουθούν παρουσιάζεται ο Κοζανίτης Φιλικός Γεώργιος Λασσάνης από τα πρώτα του χρόνια έως τον θάνατό του. Τα ταξίδια του, η σχέση του με τους αδελφούς Υψηλάντη, Αλέξανδρο, Νικόλαο και Δημήτριο, με συγκαιρινούς του Έλληνες αλλά όχι αποκλειστικά, που γνώρισε και συναναστράφηκε, οι δραματουργικές και ποιητικές του προσπάθειες, το status του στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος ξετυλίγονται μέσα από τις σελίδες του τόμου, προσφέροντας στους αναγνώστες και τις αναγνώστριες μια παραστατική αίσθηση των χρόνων που προηγήθηκαν της Ελληνικής Επανάστασης και του πρώτου καιρού του νέου σύγχρονου κράτους. Αποκαλύπτεται η προσωπικότητα του Γ. Λασσάνη, τα κίνητρα και οι αξίες που διέπουν τις επιλογές της ζωής του. Παράλληλα, περιλαμβάνει αρχειακά τεκμήρια, τις ποιητικές και ημερολογιακές αυτοβιογραφικές δοκιμές, «Η Φυλακή» και «Ταξιδιωτικές Σημειώσεις», που για πρώτη φορά εκδίδονται συντεταγμένα, ολοκληρωμένες, μεταγεγραμμένες από τα ελληνικά και μεταφρασμένες από τα γερμανικά, σχολιασμένες αναλυτικά. Στο σημείο αυτό έγκειται και η ανάδειξη πρωτογενών πηγών, οι οποίες στην συνέχεια θα είναι δυνατόν να αξιοποιηθούν πολύτροπα και πολυεπίπεδα. Η Βιβλιογραφία, –οι Πηγές χειρόγραφες και έντυπες με τις επιστολές, τα έργα και τα έγγραφα του Λασσάνη, και τις άλλες Πηγές Χειρόγραφες και έντυπες, τις μονογραφίες και τα άρθρα στον Τύπο, τα Λεξικά, οι Βιβλιογραφίες, οι Εγκυκλοπαίδειες και τα Εγχειρίδια, οι Μελέτες– είναι εξαντλητική. Το Ευρετήριο Προσώπων απαραίτητο στοιχείο, αποτελεί εργαλείο αναζήτησης που κάνει το έργο χρηστικό. Κλείνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά όλους τους συντελεστές διαφόρων ειδικοτήτων, από ποικίλες θέσεις που σε μεγαλύτερο αλλά και μικρότερο βαθμό συνέβαλαν πρόθυμα και αποτελεσματικά με τις γνώσεις και τις διαθεσιμότητές τους, ώστε να φτάσει η ευτυχής ώρα της ευόδωσης της παρούσας συλλογικής προσπάθειας. Έλλη Δρούλια Φεβρουάριος 2022
«There is a joy in grief» Εισαγωγικό Σημείωμα Αν η καντιανή προτροπή «τόλμησον φρονεῖν» θεωρείται εβληματική για τον Διαφωτισμό, η αισθαντική φράση του Macpherson που αγαπούσε ο Λασσάνης, «βρίσκεται μια χαρά στη λύπη», θα μπορούσε να ισχύει ως επίσημη προαναγγελία του Ρομαντισμού.1 Στο χρονικό σταυροδρόμι αυτών των δύο κινημάτων που θεμελίωσαν τη νεωτερικότητα, συντελέστηκε η Ελληνική Επανάσταση και διαμορφώθηκαν πολλοί αγωνιστές, όπως ο κοζανίτης λογοτέχνης Γεώργιος Λασσάνης (1793-1870), Φιλικός και Ιερολοχίτης, που κατέλαβε αργότερα σημαντικά αξιώματα στο νεοπαγές ελληνικό κράτος – μεταξύ άλλων και εκείνο του υπουργού οικονομικών. Το έργο του, λογοτεχνικό και ιστοριογραφικό, αντιπροσωπεύει ιδεολογικά την πολιτική κληρονομιά του Διαφωτισμού –της γραμμής που ξεκινάει από την κριτική της τυραννίας από τον Τζων Λοκ, για να φτάσει στα δημοκρατικά αιτήματα της Γαλλικής Επανάστασης–, ενώ διέπεται παράλληλα από έναν αισθητικό εκλεκτισμό που συνδυάζει στοιχεία του γερμανικού κινήματος της «Θύελλας και Ορμής» (Sturm und Drang) και του αρχόμενου Ρομαντισμού. Στο πλαίσιο αυτό εγγράφονται τα κείμενά του «ἩΦυλακή» και «Ταξιδιωτικές Σημειώσεις» που εκδίδονται εδώ από αυτόγραφά του τα οποία απόκεινται στο «Αρχείο Λασσάνη» της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων (ΒΒ).2 1. «Τόλμησον φρονεῖν»: η φράση από τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου πέρασε στις Epistulae του Ορατίου ως «sapere aude». Ο Kant την ανέδειξε σε εμβληματική φράση του Διαφωτισμού στο περίφημο άρθρο του: Immanuel Kant, «Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?», Berlinische Monatsschrift 12 (1784), σ. 481-494. – «There is a joy in grief»: φράση από το έπος Fingal του James Macpherson· λόγια του βάρδου Όσσιαν, βλ. James Macpherson, Fingal, an Ancient Epic Poem, In Six Books: Together with several other Poems, composed by Ossian the Son of Fingal. Translated from the Galic Language, By James Macpherson. The Second Edition. Λονδίνο: T. Becket and P.A. de Hondt, 1762, σ. 250. Η φράση είναι εμπνευσμένη από τη ραψωδία Ψ της Ιλιάδας (όταν παρουσιάζεται το φάντασμα του Πατρόκλου στον Αχιλλέα) και τη ραψωδία κ της Οδύσσειας (όταν εμφανίζεται στον Οδυσσέα το φάντασμα της Αντίκλειας), «Κρυεροῖο τεταρπώμεσθα γόοιο», βλ. Ιλιάδα Ψ 38 και Οδυσσέα κ 211· επίσης Hugh Blair, A Critical Dissertation on the Poems of Ossian, the Son of Fingal , London: T. Becket, 1763, σ. 49-50. 2. Τα αυτόγραφα των κειμένων που εκδίδονται: «Ταξιδιωτικές Σημειώσεις», ΒΒ, ταξ. αρ. GRHP_LHP A.2.7 και «Ἡ Φυλακή», ΒΒ, ταξ. αρ. GRHP_LHP A.2.9. Μια πρώτη παρουσίαση των «Ταξιδιωτικών Σημειώσεων» έγινε από τη γράφουσα: «Εκδοτικά και ειδολογικά ζητήματα στις ταξιδιωτικές σημειώσεις (1828) του Γεωργίου Λασσάνη. Πρόδρομη ανακοίνωση», στο: Χαρίτων Καρανάσιος – Κώστας Ντίνας – Δημήτρης Μυλωνάς (επιμ.), Η Δυτική Μακεδονία στους Νεότερους Χρόνους. Πρακτικά Α΄ συνεδρίου Ιστο-
Ο ποιητικός κύκλος «Ἡ Φυλακή» και οι «Ταξιδιωτικές Σημειώσεις» δημιουργήθηκαν παράλληλα. Ο Λασσάνης, που είχε λάβει μέρος στην Επανάσταση στο πλευρό του Αλέξανδρου Υψηλάντη και φυλακίστηκε μαζί του από τις αυστριακές αρχές για επτά χρόνια, έγραψε τα δύο έργα από τον Δεκέμβριο του 1827 έως τον Ιούλιο του 1828, όταν επέστρεφε από την αυστριακή αιχμαλωσία στoν ελληνικό χώρο, για να λάβει και πάλι μέρος στον Αγώνα.3 Η συμπερίληψή τους σε μια κοινή έκδοση επιτρέπει τη συνδυαστική ανάγνωση και ερμηνεία τους. «Ἡ Φυλακή» και οι «Ταξιδιωτικές Σημειώσεις» παρουσιάζουν πολυμιγές ενδιαφέρον. Η έρευνα της νεοελληνικής ιστορίας και γραμματείας βρίσκει στα κείμενα αυτά πληροφορίες για την Ελληνική Επανάσταση και τον Φιλελληνισμό, σημαντικές μαρτυρίες για την πρόσληψη των κοινωνικών και πολιτικών ιδεών του Διαφωτισμού, αλλά και τεκμήρια για την είσοδο του Ρομαντισμού στην ελληνική λογοτεχνία κατά την κρίσιμη δεκαετία του 1820. Τα έξι ποιήματα που απαρτίζουν τον κύκλο «Ἡ Φυλακή» επεξεργάζονται λογοτεχνικά ατομικές και συλλογικές εμπειρίες της Επανάστασης, συνιστώντας ένα είδος απολογισμού του Λασσάνη ως Φιλικού, Ιερολοχίτη και στενού συνεργάτη του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Εγγράφονται έτσι στην προσπάθεια που εκδηλώνεται με σαφήνεια λίγο αργότερα, κατά τη δεκαετία του 1830, και διαρκεί όσο ζουν οι «πρωταγωνιστές» της Επανάστασης, να καταγραφούν από τους αυτόπτες η πορεία και οι εμπειρίες του Αγώνα και να διαμορφωθεί η δημόσια εικόνα για τη συμβολή του κάθε επώνυμου αγωνιστή· με άλλα λόγια να κατασκευαστεί μια πρώτη, επίσημη, συλλογική εκδοχή του άμεσου εθνικού παρελθόντος. Καθώς ο Λασσάνης δεν συνέγραψε απομνημνονεύματα, «Η Φυλακή» και δύο ανολοκλήρωτα δοκίμια που έχει αφήσει, για τη Φιλική Εταιρεία και την ελληνική ιστορία, συνιστούν τη μαρτυρία του για τον Αγώνα.4 Ο ποιητικός κύκλος του ενδιαφέρει λοιπόν τόσο την ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, όσο και την ιστορία των ιδεών. Οι «Ταξιδιωτικές Σημειώσεις», με τη σειρά τους, είναι από τα λίγα νεοελληνικά κείμενα του είδους τους και ως εκ τούτου ιδιαίτερα σημαντικές για την έρευνα της εξέλιξης της ταξιδιωτικής γραμματείας και του αυτοβιογραφικού λόγου στη νεοελληνική γραμματεία. Παράλληλα, οι πληροφορίες που περιέχει το κείμενο για ρίας της Δυτικής Μακεδονίας, Γρεβενά 2-5 Οκτωβρίου 2014, Γρεβενά: Εταιρεία Δυτικομακεδονικών Μελετών, 2016, σ. 763-773. 3. Τα έργα παραδίδονται άτιτλα και αχρονολόγητα. Οι τίτλοι δόθηκαν από τη γράφουσα, η οποία έκανε και τη χρονολόγηση, βλ. σ. 119-120, 155, 233 και 272-278. 4. Πρόκειται για τα δοκίμια «Aufschlüsse über die Vorbereitungen zur griechischen Insurrection» και «Ἱστορία τῆς Ἑλλάδος». Το πρώτο δοκίμιο και ένα μέρος του δεύτερου εκδόθηκαν από τον Κωνσταντίνο Α. Βακαλόπουλο (επιμ.), Τρία ανέκδοτα ιστορικά δοκίμια του φιλικού Γεωργίου Λασσάνη, Θεσσαλονίκη: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 1973. Στο εξής οι παραπομπές στην έκδοση αυτή, όταν αφορούν τα κείμενα του Λασσάνη θα γίνονται με την ένδειξη «(επιμ.)» μετά από το όνομα του φιλολογικού εκδότη, και χωρίς την ένδειξη αυτή, όταν αφορούν τα τέσσερα συνοδευτικά κείμενα που συνέγραψε αυτός. Η παραπάνω λύση υπαγορεύτηκε από την απουσία ιδιαίτερων γενικών τίτλων για το καθένα από τα κείμενα του εκδότη. 16 ΙΛΙΑ ΧΑΤΖΗΠΑΝΑΓΙΩΤΗ-SANGMEISTER
συναντήσεις του Λασσάνη με ξένους στρατιωτικούς, πολιτικούς, λόγιους και καλλιτέχνες, ή για αναγνώσματά του, για παραστάσεις θεατρικών έργων και όπερας, για εικαστικές εμπειρίες και για επισκέψεις του σε αξιοθέατα προσφέρουν πολύτιμα στοιχεία για τη μελέτη της πολιτισμικής ιστορίας του Νέου Ελληνισμού και ειδικότερα για τα καίρια ζητήματα της ανάδυσης του νεωτερικού υποκειμένου στην ελληνική κοινωνία και του ανοίγματός της στη Δύση. Η περιγραφή της ακρόασης του Λασσάνη από τον βαυαρό βασιλιά Λουδοβίκο Α΄, πατέρα του Όθωνα Φρειδερίκου Λουδοβίκου φον Βίτελσμπαχ (1815-1867) μετέπειτα βασιλιά της Ελλάδος, όπως επίσης και οι μνείες συναντήσεών του με σημαντικούς Φιλέλληνες, καθιστούν τις «Ταξιδιωτικές Σημειώσεις» μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα μαρτυρία για την όψιμη φάση του γερμανικού και γαλλικού Φιλελληνισμού. «Ἡ Φυλακὴ» και οι «Ταξιδιωτικές Σημειώσεις» παραδίδονται, όπως αναφέρθηκε, σε αυτόγραφα που φυλάσσονται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, στο «Αρχείο Λασσάνη». Το περιεχόμενο του αρχείου αυτού συνιστά σήμερα το μόνο γνωστό σώμα χειρογράφων από τα κατάλοιπα του κοζανίτη Φιλικού.5 Μεμονωμένες επιστολές του εντοπίστηκαν κατά τη διάρκεια της έρευνας για την παρούσα έκδοση στα αρχεία του Μουσείου Μπενάκη και του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου στην Αθήνα. Σχετικά πρόσφατα εντοπίστηκαν επίσης κάποια υπηρεσιακά έγγραφα του Λασσάνη στα υπουργικά αρχεία της οθωνικής περιόδου, από τον ιστορικό Στάθη Κουτρουβίδη. Μια περαιτέρω έρευνα προς αυτή την κατεύθυνση είναι πολύ πιθανό να αναδείξει και άλλο υλικό από τις θητείες του Λασσάνη σε διάφορα κρατικά αξιώματα, κυρίως στη θέση του υπουργού οικονομικών ή του νομάρχη Αττικοβοιωτίας. Η ιστορία του σημερινού «Αρχείου Λασσάνη» της ΒΒ –για να επιστρέψουμε στο μοναδικό σήμερα γνωστό σώμα χειρογράφων και εγγράφων του αγωνιστή– παρουσιάζει αρκετά κενά, όπως συμβαίνει συχνά με τα ιδιωτικά αρχεία, όταν ο κάτοχός τους δεν θέλησε ή δεν πρόλαβε να τα εμπιστευθεί σε ένα πνευματικό ή ερευνητικό ίδρυμα και δεν είχε απογόνους για να μεριμνήσουν για αυτά. Εάν δεχτούμε μία μαρτυρία, η οποία προσγράφεται στη σύζυγο του Λασσάνη Ευφημία Λιανοσταφίδα, το «Αρχείο Λασσάνη» της ΒΒ άρχισε να δημιουργείται στη δεκαετία του 1870. Η σύζυγος του αγωνιστή παρέδωσε μετά τον θάνατό του (1870) ένα μέρος του προσωπικού του αρχείου στον Τιμολέοντα Φιλήμονα (1833-1898) και εκείνος το κατέθεσε στη Βιβλιοθήκη της Βουλής.6 Η πληροφορία θα μπορούσε να αληθεύει. Ο νομικός και δημοσιογράφος Τιμολέων Φιλήμων, γιος του γνωστού ιστορικού της Επανάστασης και φίλου του Λασσάνη Ιωάννη Φιλήμονα, συνέβαλε 5. Σύμφωνα με τον Ι. Κ. Βασδραβέλλη, γύρω στο 1937 ένα μέρος από τα κατάλοιπα του Λασσάνη εντοπίστηκε στο Άργος και αγοράστηκε από την Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία. Βλ. Ιωάννης K. Βασδραβέλλης, Οι Μακεδόνες αγωνισταί εις τα 1821, Θεσσαλονίκη: χ.ε., 1937, σ. 143, σημ. 1. Η πληροφορία δεν επιβεβαιώνεται από το αρχειακό υλικό που απόκειται σήμερα στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Εκεί φυλάσσονται μόνο δύο επιστολές του Λασσάνη προς τον Γεώργιο Βοϊνέσκο. 6. Βλ. Βακαλόπουλος, Τρία ανέκδοτα ιστορικά δοκίμια του φιλικού Γεωργίου Λασσάνη, σ. 29. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 17
ιδιαίτερα στην οργάνωση και ανάπτυξη της Βιβλιοθήκης της Βουλής ως Έφορος του Βουλευτηρίου από το 1875 έως το 1887. Είναι λοιπόν πολύ πιθανό να θέλησε να διαφυλάξει ό,τι θεωρούσε σημαντικό από τα κατάλοιπα του κοζανίτη αγωνιστή και να το μετέφερε στη Βιβλιοθήκη που επόπτευε ο ίδιος. Μάλλον όμως δεν το έπραξε, ή η πληροφορία που ανάγεται στην Ευφημία Λιανοσταφίδα δεν αληθεύει. Στο συμπέρασμα αυτό οδηγεί ένα άρθρο που δημοσίευσε το 1931 ο Δημήτριος Καμπούρογλου (1852-1942) στην εφημερίδα Εστία με αφορμή την αγορά από τη Βιβλιοθήκη της Βουλής του υλικού το οποίο όντως συγκρότησε το «Αρχείο Λασσάνη».7 Ο Καμπούρογλου, γιος ενός μαθητή και φίλου του Λασσάνη και συγγενής (από την πλευρά της μητέρας του) της Ευφημίας Λιανοσταφίδα, διέθετε βεβαίως ασφαλείς πληροφορίες για την τύχη των καταλοίπων του αγωνιστή. Έτσι, το γεγονός ότι στο άρθρο του χαρακτηρίζει «τα αρχειακά απομεινάρια του Λασσάνη» που αγόρασε η Βιβλιοθήκη της Βουλής το 1931 ως «το διασωθέν μέρος των εγγράφων του», δείχνει ότι στις συλλογές της Βιβλιοθήκης δεν προϋπήρχε υλικό από το προσωπικό αρχείο του Λασσάνη.8 Αποδυναμώνεται, συνεπώς, η πληροφορία ότι ήδη στη δεκαετία του 1870 είχαν κατατεθεί εκεί κατάλοιπά του μέσω του Τιμολέοντα Φιλήμονα. Όπως και να ’χει, ο,τιδήποτε είχε τυχόν εισαχθεί τότε, αργότερα δεν ήταν πλέον εντοπίσιμο. Τα «αρχειακά απομεινάρια του Λασσάνη» που περιήλθαν το 1931 στην κατοχή της Βιβλιοθήκης της Βουλής είναι τα πρώτα και μοναδικά των οποίων η εισαγωγή τεκμηριώνεται. Το υλικό αυτό βρισκόταν στα χέρια της Ερασμίας Λιανοσταφίδα-Αντωνοπούλου, συγγενούς της Ευφημίας Λιανοσταφίδα, και αγοράστηκε κατόπιν γνωμοδότησης του Δημήτριου Καμπούρογλου και του Νίκου Βέη (1883-1958).9 Το περιεχόμενο του «Αρχείου Λασσάνη» έχει περιγραφεί εν συντομία από τον Δημήτριο Καμπούρογλου (1931) και τον Ευάγγελο Τζιάτζιο (1940), και συστηματικά από τον Ντίνο Κονόμο (1971). Περιλαμβάνει αυτόγραφα λογοτεχνικών έργων και δοκιμίων του Λασσάνη, επιστολές από και προς αυτόν, σημειώματα και λυτά έγγραφα. Τα κείμενα είναι γραμμένα κυρίως στα ελληνικά και γερμανικά, δευτερευόντως στα γαλλικά. Ανάμεσα στις επιστολές, συγκαταλέγονται και κάποιες οι οποίες προέρχονται από τις αδελφές Lulu και Constanze von Thürheim, φίλες του Αλέξανδρου Υψηλάντη, και μία από τον γιατρό και δημοσιογράφο Παναγιώτη Σοφιανόπουλο. Το ενδιαφέρον της έρευνας για το «Αρχείο Λασσάνη» εγκαινιάστηκε στη δεκαετία του 1937 χάρη στο μεράκι και τις προσωπικές θυσίες του ιστορικού Ευάγγε7. Αναδρομάρης [= Δημήτριος Καμπούρογλου], «Ο Λασσάνης», εφ. Εστία αρ. 13.099 (05. 03.1931), σ. 1. 8. Στο ίδιο. 9. Βλ. Ευάγγελος Τζιάτζιος, «Ένα ποίημα του Αλέξανδρου Υψηλάντη», Νέα Εστία 260 (1937), σ. 1583-1586: 1585 · Βακαλόπουλος, Τρία ανέκδοτα ιστορικά δοκίμια του φιλικού Γεωργίου Λασσάνη, σ. 29 · Στάθης Κουτρουβίδης, «Μας πήρε το μεσημέρι, γεια σου αρχιληστή Νταβέλη», στο: Γεώργιος Λασσάνης, Έκθεσις περί Ληστείας, γενική επιμέλεια Έλλη Δρούλια, εισαγωγή-μεταγραφή Στάθης Κουτρουβίδης, Αθήνα: Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, 2018, σ. 55-57. 18 ΙΛΙΑ ΧΑΤΖΗΠΑΝΑΓΙΩΤΗ-SANGMEISTER
λου Στ. Τζιάτζιου και του εφόρου της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης Νικόλαου Π. Δελιαλή. Μέρος της αλληλογραφίας τους και τα πρακτικά των συνεδριών του διοικητικού συμβουλίου της παραπάνω Βιβλιοθήκης τεκμηριώνουν ότι ο Τζιάτζιος διεξήγε εκτενείς έρευνες στην Αθήνα το 1937, αναζητώντας και μελετώντας κατάλοιπα του Λασσάνη. Κατόρθωσε τότε να εντοπίσει 34 τόμους από τη βιβλιοθήκη του, έντυπα έργα στα ελληνικά και, κυρίως, στα γερμανικά. Ανάμεσά τους ή ξεχωριστά εντόπισε και ένα αντίτυπο του Ἀριστομένης καὶ Γοργὼς –του μυθιστορήματος του August Lafontaine που είχε μεταφράσει ο κοζανίτης αγωνιστής– «μὲ ἰδιοχείρους διορθώσεις πάνω στὸ κείμενο τοῦ ἴδιου τοῦ Λασσάνη».10 Επίσης, μετέγραψε όλα ή σχεδόν όλα τα ελληνικά αυτόγραφα του αγωνιστή που φυλάσσονταν στο «Αρχείο» του στη Βιβλιοθήκη της Βουλής.11 Καρπός των εκτενών ερευνών του Τζιάτζιου υπήρξε μια σειρά από άρθρα (για ένα βιβλίο έλειπε η απαραίτητη χρηματοδότηση), στα οποία βασίστηκε όλη η μεταγενέστερη έρευνα για τον Γεώργιο Λασσάνη. Τα δημοσιεύματα αυτά, που είχαν τυπωθεί σε εφημερίδες και περιοδικά, έδωσαν προφανώς το ερέθισμα για τη δημοσίευση του περιεχομένου τού «Αρχείου», η οποία ξεκίνησε στη δεκαετία του 1950. Ο ερασιτέχνης ιστοριοδίφης Γρηγόριος Γερούκης δημοσίευσε το 1952 και το 1973 μεταγραφές όλων των ποιημάτων και ενός ιστορικού δοκιμίου του Λασσάνη από το «Αρχείο» του.12 Επίσης το 1973, ο Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος εξέδωσε τρία ιστορικά δοκίμια και ένα απόσπασμα από τις «Ταξιδιωτικές Σημειώσεις».13 Το 2002 10. Βλ. Επιστολή Ευάγγελου Στ. Τζιάτζιου προς τον Νίκο Δελιαλή, Φλώρινα 14.9.37, Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, ταξ. αρ. 2003L. Ο Τζιάτζιος δεν αναφέρει πού εντόπισε τα βιβλία αυτά. Υποθέτω ότι θα τα βρήκε σε κάποιο από τα παλαιοβιβλιοπωλεία με τα οποία συνεργαζόταν τακτικά (Βαγιονάκη, Λαδά, Καλογερόπουλου). Στην ίδια επιστολή γράφει ακόμη ότι εντόπισε «ἄλλη μιὰ αἴτηση πρὸς τὴν ἐπιτροπὴν ἀγῶνος» και «δύο ποτήρια (κύπελλα ἀργυρᾶ) τοῦ Ἀλέξανδρου Ὑψηλάντου ποὺ τὰ χρησιμοποιοῦσαν στὴ φυλακὴ». 11. Στο ίδιο. 12. Γρηγόριος Γ. Γερούκης (επιμ.), Τ’ Άπαντα Γεωργίου Λασσάνη, εισαγωγή - ιστορικαί σημειώσεις υπό Γρηγορίου Γ. Γερούκη, τόμ. 1, Κοζάνη: Τυπογραφεία «Βορείου Ελλάδος», [1952]. Δεν κυκλοφόρησαν περαιτέρω τόμοι, αλλά το 1973 δημοσιεύτηκε μια δεύτερη έκδοση με επεξεργασμένη και εμπλουτισμένη εισαγωγή· βλ. Γρ. Γ. Γερούκης, Άπαντα Γεωργίου Λασσάνη (1821-1832) , Δευτέρα έκδοσις, Θεσσαλονίκη: χ.ε., 1973. Σε αυτή συμπεριλήφθηκε και το ανέκδοτο έως τότε ιστορικό δοκίμιο «Τὸ Στρατιωτικὸν τῆς Ἑλλάδος», το οποίο επανεκδόθηκε αργότερα από τον Κ. Βακαλόπουλο (επιμ.), Τρία ανέκδοτα ιστορικά δοκίμια, σ. 139-177. Οι μεταγραφές του Γερούκη, όντας ερασιτεχνικές, περιέχουν παραναγνώσεις και υστερούν μεθοδολογικά. 13. Κ. Βακαλόπουλος (επιμ.), Τρία ανέκδοτα ιστορικά δοκίμια του φιλικού Γεωργίου Λασσάνη, σ. 47-73 («Ἱστορία τῆς Ἑλλάδος (Τρίτη ἐποχή, 1757-1814)»), σ. 113-128 («Aufschlüsse über die Vorbereitungen zur griechischen Insurrection»), σ. 139-177 · «Τὸ στρατιωτικὸν τῆς Ἑλλάδος. Δοκίμιον Ἱστορικὸν»). — Από την «Ἱστορία τῆς Ἑλλάδος» ο Κ. Βακαλόπουλος εξέδωσε μόνο το τρίτο μέρος και από τις «Ταξιδιωτικές Σημειώσεις» μόνο το απόσπασμα που αφορά στη συνάντηση του Λασσάνη με τον Λουδοβίκο Α΄ της Βαυαρίας. Για το τελευταίο, βλ. Κ. Βακαλόπουλος, Τρία ανέκδοτα ιστορικά δοκίμια του ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 19
RkJQdWJsaXNoZXIy MjYz