ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Οι Ελληνίδες το ’40 Στο μέτωπο, στα μετόπισθεν, στην κατοχή, στην αντίσταση ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ της εορταστικής εκδήλωσης για την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου 1940 ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Τετάρτη 26 Οκτωβρίου 2022
Σχεδιασμός - Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία: Διεύθυνση Εκδόσεων & Εκτυπώσεων Μακέτα εξωφύλλου: Ειρήνη Μανουσάκη Στο εξώφυλλο: Δημήτρης Χαρισιάδης. Απελευθέρωση της Αθήνας. 1944, ©Μουσείο Μπενάκη/Φωτογραφικά Αρχεία © ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ & ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ e-mail: reference@parliament.gr ISBN 978-960560-223-9
Π Ρ Ο Γ Ρ Α ΜΜ Α Προσφώνηση του Σπυρίδωνα Δημοσχάκη Προέδρου του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής Ομιλία της Σοφίας Χηνιάδου - Καμπάνη Νομικού, Συμβούλου Πολιτιστικής Πολιτικής & Διαχείρισης Βιβλιοθήκη της Βουλής Θέμα: Οι Ελληνίδες το ’40 Στο μέτωπο, στα μετόπισθεν, στην κατοχή, στην αντίσταση ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ Βάζει ο Ντούτσε τη στολή του (Θ. Σακελλαρίδης, Γ. Θίσβιος) Τι ωραία που είναι η αγάπη μου [Άσμα Ασμάτων] (Μ. Θεοδωράκης, Ι. Καμπανέλλης) Παιδιά της Ελλάδος (Μ. Σογιούλ, Μ. Τραϊφόρος) Ο Αντώνης [Μαουτχάουζεν] (Μ. Θεοδωράκης, Ι. Καμπανέλλης) Ο μικρός ήρωας (Λ. Κηλαηδόνης) Εθνικός ύμνος Χορωδία: ΜΟΥΣΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΑΛΙΜΟΥ Αντωνίου Στυλιανή, Αποστολάκης Βασίλειος – Μιχαήλ, Γεωργιάδη Ευαγγελία, Ευσταθίου Βασίλειος, Ζαρείφη Παναγιώτα – Χριστίνα, Καλοφωλιάς Αλέξανδρος, Καπετάνιος Κωνσταντίνος, Καπετάνιος Χρίστος, Κατσάλη Μαρία – Αλεξάνδρα, Κατσούλη Σταματία – Σέμελη, Καψάλης Στέφανος, Καψόπουλος Μάριος, Κιούση Γεωργία, Λερογιάννης Μιχαήλ, Μίχα Μελίνα, Μουχτάρης – Καλλινώσης Ηλίας – Χρήστος, Νικολάου Νικόλας – Ηλίας, Ρον-
τογιάννης Γεώργιος, Σταυρίδης Τζο– Σάββας, Τουαϊν Μαρίνα – Ελευθερία, Τσιλιγκίρη Στεφανία, Φίλιος Αχιλλέας, Χατζηπολύζη Μαρία – Μαρκέλλα, Χοροσίχ – Βαβανέλλου Βαλέρια, Βεΐνη Μυρτώ, Γαβαλάς Δημήτριος – Αρσένιος, Γιαννούλη Λυδία – Ελευθερία, Δερμιτζάκη Αλεξάνδρα, Θαλασσινού Αριάδνη, Θεοδωροπούλου Αλίκη, Κάλλια Ευγενία, Καλφιώτης Κωνσταντίνος, Κοκορομύτη Ειρήνη, Κουμαριανός Δημήτριος, Κούρτη Αλίκη, Κωνσταντακοπούλου Μαρκέλλα, Λαδάς Γεώργιος, Λεσκοβίκη Πελαγία – Ηλιάνα, Μακοβιτσιούκ Ίρις – Θεοδώρα, Μουραφέτη Θεοδώρα – Ελένη, Παλάσκας Αθανάσιος, Παντελιά Σοφία, Παπαγγελίδη Φωτεινή – Ευαγγελία – Κορίνα, Πασχαλίδου Αθανασία, Πολυχρονοπούλου Μαρία – Λυδία, Σαμαράς Ιωάννης, Σιγάλας Σπυρίδων- Ραφαήλ, Χατζηϊορδάνου Αθανάσιος, Ασημάκη Ελέσα, Γεωργακάς Μάριος, Γκανιάτσος Θεόδωρος, Γούσιου Αικατερίνη, Ζερβάκη Ηρώ, Κότσιφα Μελίντα, Κώστα Ειρήνη – Μυρτώ, Λιναρδάκης Νικόλαος, Μανώλη Μαρία, Μαρινάκη Γεωργία, Μήτσου Παυλίνα, Ξενοπούλου Σταματίνα – Ναταλία, Παναγιωτίδου Ελένη – Ελισάβετ, Πανταζή Αναστασία, Πετράκη Στυλιανή, Πετροπούλου Ειρήνη, Πετρούτσος Πολύβιος, Τζανέτου Ελένη – Σοφία, Τζελεπόπουλος Σταύρος, Τικελλής Αλέξανδρος, Τσάκαλης Παναγιώτης, Τσόγκα Ευρυδίκη – Αγγελική, Φερεντίνος – Παπαδημητρίου Ορφέας, Χαβρέ Ελισάβετ, Μαντά Ηλιάνα, Βογιατζής Νικόλαος, Ασημάκης Λουκάς, Παππάς Ορφέας, Θεοδωρακόπουλος Γιώργος. Τη χορωδία των μαθητών του Μουσικού Σχολείου Αλίμου συντονίζει η καθηγήτρια Τριανταφυλλιά Μαστροσάββα. Στο πιάνο συνοδεύει η καθηγήτρια Δροσιά Λιοδάκη, στα κρουστά ο καθηγητής Κωνσταντίνος Ασημάκης, στο μπουζούκι ο μαθητής Ιουλιανός Σιούλας. Τους μαθητές συνοδεύουν η καθηγήτρια Βασιλική Ζεπάτου, ο καθηγητής Ιωάννης Μεταλληνός και η καθηγήτρια - συνοδός μαθητή με προβλήματα όρασης Ζωή Κουτσοθόδωρου - Ψαριάδου.
ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΗ Κύριε Πρόεδρε της Βουλής, Κύριε τέως Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία και Κύριοι πρώην Πρόεδροι της Βουλής, Κυρία και Κύριοι Αντιπρόεδροι της Βουλής, Κυρίες και Κύριοι Εκπρόσωποι των Κομμάτων, Κυρίες και Κύριοι Βουλευτές, Κύριε Γενικέ Γραμματέα της Βουλής, Κύριε Πρόεδρε του Επιστημονικού Συμβουλίου, Κύριε Πρόεδρε της Εκτελεστικής Επιτροπή του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Κύριε Ειδικέ Γραμματέα, Κύριε Φρούραρχε, Κυρίες και Κύριοι συνάδελφοι, Ηεπέτειος της 28ης Οκτωβρίου είναι μία από τις δυο μεγάλες εθνικές επετείους της πατρίδας μας και σηματοδοτεί τον γενναίο αγώνα των Ελλήνων κατά του ναζισμού και του φασισμού, προτάσσοντας το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση, στην ελευθερία και διαφυλάσσοντας τον πολιτισμό, την ιστορική μνήμη, τη δημοκρατία και όλες τις αξίες, τα ήθη και τα έθιμα της Πατρίδας μας. Μετά από μια μεγάλη περίοδο ειρήνης, τα σύννεφα του πολέμου και ο φασισμός έφτασαν ξανά στα σύνορα της Ευρώπης, φέρνοντας την Ευρωπαϊκή Ένωση προ των ευθυνών της για δράση και καθιστώντας την εθνική μας επέτειο πιο επίκαιρη από ποτέ. Si vis pacem para bellum. Αν θέλεις ειρήνη, προετοιμάσου για πόλεμο. Οι συνεχείς προκλήσεις και 7
ο αναθεωρητισμός της γείτονος χώρας, μας καλούν σε αυξημένη επαγρύπνηση και προετοιμασία. Πρέπει να γίνει προς όλους σαφές, ότι είμαστε έτοιμοι για άλλη μια φορά να αναφωνήσουμε ΌΧΙ και Μολών Λαβέ, μένοντας πιστοί στις αξίες μας και αντάξιοι των προγόνων μας. Η εποχή των απανωτών κρίσεων, δημιουργεί αναταράξεις, νέες ισορροπίες, αλλά και ευκαιρίες στο παγκόσμιο οικονομικό, πολιτικό και γεωστρατηγικό στερέωμα, κάτι το οποίο προαπαιτεί σωστές συμμαχίες και ενότητα. Πάντοτε η Ελλάδα ήταν με τη σωστή πλευρά της ιστορίας και οφείλει να παραμείνει σε αυτή. Το χρονικό του πολέμου του ΄40 είναι μια συνεχής αλυσίδα από επικούς άθλους και κατορθώματα. Σε αυτόν τον αγώνα, όπως και κατά την περίοδο της κατοχής και της εθνικής αντίστασης, πολέμησαν ισάξια δίπλα στους αγωνιστές, οι γυναίκες, με μία καρδιά που χτυπούσε με την ίδια πίστη. Η επετειακή ομιλία φέτος, επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στις Ελληνίδες του ΄40, που θα αναπτύξει η νομικός και σύμβουλος πολιτιστικής πολιτικής και διαχείρισης στη Διεύθυνση της Βιβλιοθήκης της Βουλής, κα Σοφία Χηνιάδου. Τη σημερινή εορταστική εκδήλωση συνοδεύει με μουσική και τραγούδια η χορωδία του Μουσικού Σχολείου Αλίμου. Καλώ στο βήμα την κα. Σοφία Χηνιάδου - Καμπάνη. Αθήνα, 26 Οκτωβρίου 2022 Σπυρίδων Δημοσχάκης Πρόεδρος του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής 8
Οι Ελληνίδες το ’40 Στο μέτωπο, στα μετόπισθεν, στην κατοχή, στην αντίσταση Κύριε Πρόεδρε της Βουλής, Κύριε τέως Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία και Κύριοι πρώην Πρόεδροι της Βουλής, Κυρία και Κύριοι Αντιπρόεδροι της Βουλής, Κυρίες και Κύριοι Εκπρόσωποι των Κομμάτων, Κυρίες και Κύριοι Βουλευτές, Κύριε Γενικέ Γραμματέα της Βουλής, Κύριε Πρόεδρε του Επιστημονικού Συμβουλίου, Κύριε Πρόεδρε της Εκτελεστικής Επιτροπή του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Κύριε Ειδικέ Γραμματέα, Κύριε Φρούραρχε, Κυρίες και Κύριοι συνάδελφοι, Τώρα χτυπάει πιο γρήγορα τ’ όνειρο μες στο αίμα Του κόσμου η πιο σωστή στιγμή σημαίνει Ελευθερία Έλληνες μες στα σκοτεινά δείχνουν το δρόμο EΛΕΥΘΕΡΙΑ Για σένα θα δακρύσει από χαρά ο ήλιος.1 Το έπος του 1940 ήταν μία από τις μεγάλες πραγματώσεις της νεότερης ιστορίας μας. Οι πολίτες μιας μικρής χώρας που βρέθηκε 9
αντιμέτωπη με έναν τρομερό Γολιάθ, παραμέρισαν τις διαφορές τους και ενώθηκαν με σκοπό να προασπίσουν το κοινό καλό προκαλώντας παγκόσμια κατάπληξη με τη στάση τους.2 Το χρονικό του πολέμου του ΄40 είναι μια συνεχής αλυσίδα από επικούς άθλους και κατορθώματα. Σε αυτόν τον αγώνα, όπως σ ’εκείνον τον ηρωικό ξεσηκωμό του 21, πολέμησαν και οι γυναίκες, με μία καρδιά που χτυπούσε με την ίδια πίστη, με τον ίδιο ρυθμό με το ίδιο χαμόγελο, με την ίδια αυταπάρνηση. Δίπλα στους αγωνιστές στάθηκαν ισάξιες οι μεγάλες Γυναίκες του Αγώνα. Ισάξιες στην τόλμη, ισάξιες στις θυσίες. Έτσι έγινε το θαύμα!3 Σε αυτές τις Ελληνίδες που πολέμησαν στα μέτωπα, στα μετόπισθεν και στον εσωτερικό αγώνα της αντίστασης με την φλόγα της ψυχής και το αίμα του κορμιού είναι αφιερωμένη αυτή η ομιλία. Ι. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, οι Ελληνίδες στάθηκαν δίπλα στον πολεμιστή ενώνοντας τις δυνάμεις τους στον ιερό αγώνα του Έθνους. Και ύστερα όταν η Ελλάδα λύγισε κάτω από την μπότα του Γερμανού κατακτητή, πάλι πρώτες στον καινούργιο και πιο σκληρό αγώνα. Μάνες, σύζυγοι, αδελφές, νέες και ηλικιωμένες πάλεψαν με τη σκλαβιά, το θάνατο, την πείνα με θέληση και σοφία. Στοργικές και θαρραλέες έδωσαν πλάι με τους άντρες τον αγώνα της επιβίωσης και της λευτεριάς. Ατσαλένια και αποφασιστική αγωνίστρια στην πόλη, λεύτερη και ασκλάβωτη αγωνίστρια στα βουνά. Θρύλος και σύμβολο συνάμα.4 Η μάχη της Πίνδου άλλαξε τον ρου του πολέμου. Στις άγριες πλαγιές και στις απόκρημνες χιονισμένες κορφές της οροσειράς της Ηπείρου χαράχτηκε η εποποιία της Πίνδου που μπροστά της αποκαλύφθηκαν με θαυμασμό όλες οι γενναίες και ελεύθερες ψυχές του κόσμου. Εκεί μια χούφτα Έλληνες στρατιώτες, από κάθε πόλη και χωριό της Ελλάδας οπλισμένοι με αδάμαστη παλληκαριά κατατρόπωσαν την περίφημη μεραρχία των Αλπινιστών, Τζούλια, καμάρι του Ιταλού δικτάτορα Μουσολίνι δίνοντας το πρώτο ράπισμα στο πρόσωπο του ιταλικού φα10
σισμού. Ένα ράπισμα που αντήχησε σε όλη την Ευρώπη και στα πέρατα της οικουμένης.5 «Η λέξη ηρωισμός φοβάμαι ότι δεν αποδίδει το ελάχιστο εκείνων των πράξεων αυτοθυσίας των Ελλήνων, που ήταν καθοριστικός παράγων της νικηφόρου εκβάσεως του κοινού αγώνα των εθνών, κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, για την ανθρώπινη ελευθερία και αξιοπρέπεια»… «Εάν δεν υπήρχε η ανδρεία των Ελλήνων και η γενναιοψυχία τους, η έκβαση του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου θα ήταν ακαθόριστη» θα δηλώσει ο Sir Winston Churchill, πρωθυπουργός της Μ. Βρετανίας κατά την ομιλία του στο Αγγλικό Κοινοβούλιο στις 24 Απριλίου του 1941.6 «Αδυνατώ να δώσω το δέον εύρος της ευγνωμοσύνης που αισθάνομαι για την ηρωική αντίσταση του Λαού και των ηγετών της Ελλάδος» θα πει εμφατικά ο Charles de Gaulle, Πρόεδρος της Γαλλικής Δημοκρατίας και αρχηγός της Γαλλικής Αντίστασης κατά την ομιλία του στο Γαλλικό Κοινοβούλιο μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι Ηπειρώτισσες, ως νέες Σουλιώτισσες, βρέθηκαν δίπλα στον στρατό ως τις πρώτες γραμμές της φωτιάς της μάχης. Κουβαλούσαν πυρομαχικά και κάθε λογής πολεμικό υλικό, νέες και γριές ζαλωμένες τα κιβώτια με τις σφαίρες και τις οβίδες, κουβαλούσαν μέρες και νύχτες -πορεία μέσα στα χιονισμένα ρέματα και τα δάση, τις απόκρημνες πλαγιές- για να φτάσουν τα βόλια και οι οβίδες στην ώρα τους στους στρατιώτες μας που μεγαλουργούσαν. Οι ίδιες γυναίκες που άνοιξαν δρόμους για να περάσουν οι εφοδιοπομπές καθαρίζοντας με τα φτυάρια τα στρώματα χιονιού. Οι ίδιες που με δική τους πρωτοβουλία άνοιγαν και επιδιόρθωναν δρόμους και χαλασμένα γεφύρια. Οι ίδιες που στην αγκαλιά τους μετέφεραν τραυματίες από το πεδίο της μάχης στα μετόπισθεν φροντίζοντας τις πληγές τους και λέγοντάς τους λόγια παρηγοριάς και θάρρους. Οι ίδιες που αρκετές φορές κράτησαν και τουφέκι δίπλα στους στρατιώτες μας, ορμώντας μέσα στη φωτιά, αψηφώντας το θάνατο και ποτίζοντας με το αίμα τους την γη της Ηπείρου για την υπεράσπιση της πατρίδας. 11
Μέτσοβο, Βωβούσα, Δίστρατο, Κόνιτσα, Σαμαρίνα, Ζαγόρι, Τσεπέλοβο, Καπέσοβο, Λάϊστα, και τόσα άλλα ηπειρώτικα χωριά πέρασαν στην ιστορία του ελληνικού ηρωισμού γιατί άντρες και γυναίκες έδωσαν μαζί τον αγώνα.7 Η προσφορά της γυναίκας της Πίνδου, της Ηπειρώτισσας και της Μακεδονίτισσας, που εναντιώθηκε στην πείνα, στον κάματο και στα στοιχεία της φύσης για να συντρέξει το στρατό μας στον μεγάλο εθνικό αγώνα, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην επιτυχή έκβαση της μάχης της Πίνδου. Οι γυναίκες αυτές, ανώνυμες, με τα ροζιασμένα χέρια, τις κυρτωμένες ράχες, που σκαρφάλωναν πέτρα πέτρα τα γιδόστρατα στα απάτητα βουνά με τη βροχή και το χιόνι, μετέφεραν τραυματίες και έθαβαν τους νεκρούς που ξεμέναν στο χιόνι, έκαναν το χρέος τους χωρίς προσδοκία ανταμοιβής και αναγνώρισης.8 “Ε, ήμασταν εδώ και κρατούσαμαν άμυνα, τι άλλο;” θα δηλώσουν σεμνά χρόνια μετά.9 Για τούτο και έμειναν στη συνείδηση του ελληνικού λαού ως υπέρτατο σύμβολο, ως Παναγιές, όπως τις περιγράφει ο Νικηφόρος Βρεττάκος:10 “Κι οι μάνες τα κοφτά γκρεμνά σαν Παναγιές τ᾽ ανέβαιναν Με τη ευκή στον ώμο τους κατά το γιο παγαίναν…” Οι εφημερίδες, ντόπιες και ξένες έγραψαν πολλά. Φωτογραφίες δημοσιεύτηκαν. Τα ραδιόφωνα δονήθηκαν από τις περιγραφές των κατορθωμάτων τους. Ο κινηματογραφικός φακός αποτυπώνοντας το πολεμικό θαύμα της χώρας που χάρισε την πρώτη νίκη στους συμμάχους έδειξε και το πρόσωπο της σύγχρονης Ελληνίδας. Στην ιστορία αντρείας που γράφτηκε στα βουνά της Ηπείρου η Ηπειρώτισσα έχει γράψει πολλές σελίδες. Η προσφορά της γίνεται θρύλος, αφίσα,11 τραγούδι και ταινία που προβάλλεται χωρίς διακοπή στο θέατρο Μonsignor του Picadilly στο Λονδίνο, για να εμψυχωθεί ο χειμαζόμενος πληθυσμός της βρετανικής πρωτεύουσας που μετρά καθημερινά εκατοντάδες νεκρούς από τους ναζιστικούς βομβαρδισμούς.12 12
Με θαυμασμό περιγράφει ο Άγγελος Τερζάκης: “Η ηπειρώτισσα φοράει μαύρο μαντήλι επί ζωής, χωρίς να κλαίει κάποιον. Φοράει και μαύρο ρούχο, μαύρο τσαρούχι. Στα βραχοβούνια που τη βλέπεις ν’ανηφορίζει χωρίς προσπάθεια, μαζί με το κοπάδι της τα γίδια, η θωριά της ξεκόβεται στεγνή, μοναστική, αργασμένη από το χαλάζι και το λιοπύρι. Το ανθρώπινο αυτό πλάσμα έχει πάρει πάνω του κάτι από τη στέγνα του τοπίου, του κατάγυμνου βράχου, που τον σκουντάς με το πόδι σου και τσακμακίζει. Σου λέει καλημέρα η Ηπειρώτισσα και η κουβέντα της είναι κοφτή, σαν πρόσταγμα. Έχει μια παρθενιά απροσπέλαστη, όπως η ζωή της είναι σκληρή κι’ αμίλητη. Ξυπνημένη από τις τρεις πριν φέξει, κάθε μέρα χειμώνα-καλοκαίρι, δουλεύει στο σπίτι, ζυμώνει, φουρνίζει, μαγειρεύει, ύστερα βγαίνει στο χωράφι, δυό χούφτες χώμα μέσα σε μια κουφάλα βράχο, μάχεται εκεί ως το βράδι. Λίγος ύπνος και πάλι εξαρχής. Κοιτάς το τοπίο γύρω, τα θεομύρωτα βουνά της Παραμυθιάς, τη φοβερή Γκαμήλα, την Πίνδο, και καταλαβαίνεις πώς η ψυχή του τόπου έχει δέσει στο μαυροντυμένο τούτο πλάσμα με το σκοτεινό κόρφο. Μάννα, γυναίκα, αδερφή, θυγατέρα, παραστάθηκε σ’όλο το μάκρος του Αγώνα τον άντρα, τον πολεμιστή, αφοσιωμένη, αλύγιστη, αποφασισμένη, ολόρθη εικόνα του χρέους και της τιμής. Τι έρχονταν να κάνουν οι στρατιώτες του Μουσολίνι σε μια χώρα έτσι αμάλαγη και πικρή;”13 Η πρώτη επίσημη αναφορά στη γυναικεία ηπειρώτικη προσφορά, με τον τίτλο «Η εποποιία των γυναικών της Ηπείρου- Σε απρόσιτα βουνά μετέφεραν τα κανόνια» γίνεται στις 27 Νοεμβρίου σε άρθρο του δημοσιογράφου Μάνου Καρέλα, πολεμικού απεσταλμένου της εφημερίδας «Ασύρματος», όταν μετά την κατάλειψη της Κορυτσάς η νικηφόρα ελληνική προέλαση είναι πλέον γεγονός. Ωστόσο η Ηπειρώτισσα είχε κάνει την εμφάνιση της πριν ακόμα και από το πρωινό της 28ης Οκτωβρίου, αναπληρώνοντας την ελλιπή προετοιμασία της αμυντικής γραμμής της Ηπείρου, με την διαπλάτυνση και απρόφραξη δρόμων και μονοπατιών, τις επισκευές των γεφυριών μαζί με τους γέρους και τα παιδιά.14 13
Κατά τη διάρκεια του ελληνο-ιταλικού πόλεμου μια ολόκληρη στρατιά από 3.000 Αδελφές διπλωματούχους και εθελόντριες του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού πλαισίωσαν τα στρατιωτικά νοσοκομεία στην Ελλάδα προσφέροντας πολύτιμες υπηρεσίες. Στα κινητά νοσοκομεία του Μετώπου, στα ορεινά χειρουργεία, τους σταθμούς περίθαλψης, στους υγειονομικούς συρμούς, στα πλωτά νοσοκομεία, οι Αδελφές έκαναν αληθινά θαύματα, αψηφώντας τους άγριους αεροπορικούς βομβαρδισμούς και τους κινδύνους της αιχμαλωσίας, έδειξαν άφθαστη αφoσίωση και ηρωισμό, βρίσκοντας πολλές τον θάνατο την ώρα του καθήκοντος.15 Οι Ριμινίτισσες νοσοκόμες, κατά τη διάρκεια της κατοχής, υπηρέτησαν την σκλαβωμένη Ελλάδα έξω από τα σύνορα, συνοδεύοντας τον στρατό μας από κάθε γωνιά της Ελλάδας και την Αίγυπτο, και χωρίς να λογαριάσουν κινδύνους πλαισίωσαν τα ελληνικά στρατιωτικά νοσοκομεία στη Μέση Ανατολή προσφέροντας με αυτοθυσία υπηρεσίες στους τραυματίες μας. Ξεχωρίζει η δράση των Αδελφών που ακολούθησαν την ελληνική ταξιαρχία στο Ρίμινι. Ο διευθυντής του νοσοκομείου της ταξιαρχίας σε ημερήσια διαταγή του μιλάει για την αδελφική στοργή τους και την επιστημονική παρακολούθηση των τραυματιών, κλείνοντας με τη φράση: “Εν τη εκτελέσει του καθήκοντός σας υπερέβητε το συνήθως νοούμενον καθήκον”. Η μάχη της Κρήτης κατέχει ξεχωριστή θέση στη ροή των γεγονότων του Β' Παγκοσµίου Πολέµου. Κόστισε στους Γερμανούς περισσότερες απώλειες απ΄όσες είχαν υποστεί κατά τις επιχειρήσεις εναντίον της Γιουγκοσλαβίας και της υπόλοιπης Ελλάδας.16 Ο λαός της Κρήτης έδωσε έναν αγώνα έξω από κάθε λογική, κάνοντας υπέρβαση της ανθρώπινης φύσης και εκεί η συμβολή των γυναικών ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Πολλές ήταν οι γυναίκες που πήραν τα όπλα, πολλές εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς επειδή βοήθησαν ή περιέθαλψαν τραυματίες, πολλές έχασαν τη ζωή τους από τις βόμβες στους βομβαρδισμούς που προηγήθηκαν, εκατοντάδες έμειναν χήρες και αβοήθητες. 14
Ο ίδιος ο Χίτλερ στον λόγο του που εκφώνησε ενώπιον του Ράιχσταγκ στις αρχές Μαΐου 1941, λίγες ημέρες πριν την γερμανική επίθεση των αλεξιπτωτιστών, κι ενώ το μόνο αδούλωτο κομμάτι ήταν η μεγαλόνησος, είχε εκφράσει τον θαυμασμό του με τη χαρακτηριστική αποστροφή «Χάριν της ιστορικής αλήθειας οφείλω να διαπιστώσω ότι μόνον οι Έλληνες, εξ όλων των αντιπάλων οι οποίοι με αντιμετώπισαν, επολέμησαν με παράτολμον θάρρος και υψίστην περιφρόνησιν προς τον θάνατον…». Με τη λήξη της μάχης της Κρήτης, η οποία προκάλεσε ανατροπές στα σχέδια του Χίτλερ, ιδίως τη μοιραία χρονολογική μετατόπιση της εκδήλωσης της επίθεσής του κατά της Σοβιετικής Ένωσης, ζήτησε να συναντήσει, ο ίδιος προσωπικά, Κρητικοπούλες, εντυπωσιασμένος από το σθένος και την ευρηματικότητα που επέδειξαν κατά την υπεράσπιση του πάτριου εδάφους.17 ΙΙ. Η ιστορία γραφόταν και στο εσωτερικό μέτωπο της Ελλάδας που πολεμούσε με τα δικά του μέσα για να στηρίξει την πρώτη γραμμή. “Και τα βελόνια γίνονται σπαθιά” λέει ο ποιητής. Ένα από τα μεγάλα όπλα των γυναικών στα μετόπισθεν ήταν η βελόνα. Από την πρώτη ημέρα της κήρυξης του πολέμου, από την γιαγιά έως την πεντάχρονη εγγονή άρπαξαν τις βελόνες και άρχισαν να πλέκουν φανέλες, πουλόβερ, γάντια, κάλτσες για να προφυλάξουν τους στρατιώτες μας από το δυνατό κρύο και τα χιόνια στην Αλβανία. Έπλεκαν με επίγνωση όλες, πλούσιες και φτωχές, στο σπίτι, τους δρόμους, στα υπουργεία, στις τράπεζες, στα σχολεία, μέρα και νύχτα. Κάθε βελονιά ήταν κι ένα βόλι στον εχθρό.19 “Γιαννάκη μου - γράφει μια μάνα- κάνε το καθήκον σου προς την πατρίδα και μη στενοχωριέσαι για μας. Σου στέλνω ένα δέμα. Σούχω κι ένα ζευγάρι χοντρές κάλτσες που τις έπλεξα μόνη μου. Μ’ αυτές θέλω να μπεις στη Ρώμη!”20 Δεκάδες γυναικείες οργανώσεις δραστηριοποιούνται κάτω από την Οργάνωση «Η Φανέλα του Στρατιώτη» που ιδρύθηκε το 1939 από μια ομάδα Αθηναίων κυριών, σε μία γιγάντια προσπάθεια πλήρωσης του 15
κενού της ειδικής στρατιωτικής ένδυσης. Σκοπός της πρωτοβουλίας αυτής, στην οποία συμμετείχε όλος σχεδόν ο γυναικείος πληθυσμός της χώρας, - μοναδικό φαινόμενο στην ιστορία των τελευταίων πολεμικών αναμετρήσεων- ήταν η συγκέντρωση ρουχισμού για τον μαχόμενο ελληνικό στρατό στα αλβανικά σύνορα όπου ο δριμύς χειμώνας αποδεικνυόταν ο χειρότερος εχθρός. Σύμφωνα με τα στοιχεία της εποχής, τα πλεκτά μάλλινα είδη που παραδίδονταν στην οργάνωση για προώθηση στο μέτωπο, έφταναν καθημερινά τις τρεις χιλιάδες. Παρόμοιος αριθμός φτάνει στα γραφεία της ΕΟΝ, που έχει αναλάβει την Πολιτική Άμυνα, και στο ειδικό τμήμα του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού.21 Οι Ελληνίδες πολεμούν σε όλους τους τομείς της δράσης, ως τραυματιοφορείς σωφερίνες, οδηγώντας τους τραυματίες μας από τον σιδηροδρομικό σταθμό στα διάφορα στρατιωτικά νοσοκομεία. Ως αιμοδότριες προσφέροντας το αίμα τους στους φαντάρους που έχουν ανάγκη. Ως εθελόντριες αδελφές νοσοκόμες προσφέροντας πολύτιμες υπηρεσίες στους πληθυσμούς που χτυπήθηκαν από τους βομβαρδισμούς στην Αθήνα και στις επαρχίες. Ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός με την έγκαιρη προετοιμασία, την υψηλή επιστημονική κατάρτιση και την αυταπάρνηση των διπλωματούχων και εθελοντριών αδελφών αναδεικνύεται ο σπουδαιότερος βοηθός και συνεργάτης του κράτους στην τιτάνια εθνική προσπάθεια. Συγκροτεί και αποστέλλει στην πρώτη γραμμή πλήρως εξοπλισμένα και επαρκώς πλαισιωμένα κινητά χειρουργεία μετώπου, καταρτίζει μόνιμα νοσοκομεία εκστρατείας και νοσοκομεία διακομιδής τραυματιών και ασθενών στρατιωτών, ενώ διαθέτει σε νοσοκομεία του μετώπου αλλά και των μετόπισθεν εθελόντριες αδελφές καθώς και υγειονομικό υλικό. Συνιστά την «Επιτροπή και Τμήμα Βοήθειας Μαχομένων – Το Δέμα του Στρατιώτου» για την ετοιμασία, και αποστολή χιλιάδων μάλλινων ενδυμάτων για την πρόληψη κρυοπαγημάτων και επανιδρύει το «Γρα16
φείο Αιχμαλώτων». Οργανώνει την «Επιτροπή Κυρίων και Τμήμα Ψυχαγωγίας του Στρατιώτου» και τις «Γωνίες του Τραυματία» για την ψυχαγωγία και απασχόληση των τραυματιών. Από τις 2.836 αδελφές νοσοκόμες του ΕΕΣ που επάνδρωσαν τα 58 στρατιωτικά νοσοκομεία, τους προκεχωρημένους υγειονομικούς σχηματισμούς, τα πλωτά νοσοκομεία, τους Σταθμούς Πρώτων Βοηθών και Παθητικής Αεράμυνας, πολλές ήταν αυτές που έχασαν τη ζωή τους στον βωμό του πατριωτικού καθήκοντος.22 Το Λύκειο Ελληνίδων ήταν ένας άλλος φορέας που η συνεισφορά του στον αγώνα υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική. Από τις αρχές τους 1939 οργάνωσε μαθήματα παθητικής αεράμυνας όπου εκπαιδεύτηκαν ως νοσοκόμες εκατοντάδες μέλη του, σεμινάρια εκμάθησης βασικών αγροτικών λειτουργιών για την καλλιέργεια κηπευτικών σε πάρκα, πλατείες και άλλους δημόσιους χώρους στο πλαίσιο της εκστρατείας για την αυτάρκεια τροφίμων στα μετόπισθεν και τη σίτιση του στρατού στο μέτωπο.23 Η Εκκλησία, πρωτοστατεί μαζί με πολλές γυναικείες οργανώσεις και κοινωνικούς φορείς σε εράνους και λαϊκά συσσίτια όπου σιτίζονται οι οικογένειες που ο πόλεμος τους στέρησε τα προς το ζην. Χιλιάδες απλές, ανώνυμες γυναίκες, μάνες, γυναίκες, αδελφές, κόρες, αρραβωνιαστικιές, άνοιξαν τα μπαούλα τους, ξήλωσαν τις προίκες τους, εκποίησαν τις βέρες τους και έδωσαν την περιουσία τους ως το τελευταίο δαχτυλίδι. Άλλες παραχώρησαν τα καράβια τους ή μίσθωσαν καράβια και τα έθεσαν στην υπηρεσία του αγωνιζόμενου λαού. Γυναίκες μορφωμένες έγραφαν επιστολές-εκκλήσεις προς τις γυναίκες της Ευρώπης και της Αμερικής, που διεκτραγωδούσαν τα δεινά των αγωνιζόμενων και ζητούσαν βοήθεια. Οι εκκλήσεις αυτές είχαν βαθιά απήχηση στο εξωτερικό24. Στην επαρχία οι γυναίκες, τα παιδιά και οι ηλικιωμένοι αντικαθιστούν στις αγροτικές και κτηνοτροφικές δουλειές τους άντρες που έχουν στρατευθεί στο μέτωπο, και καθώς τα υποζύγια υπηρετούν και αυτά την πατρίδα, ζώνονται αγόγγυστα το αλέτρι, την αξίνα, το φόρτωμα. Κάθε προσφορά δεκτή χωρίς κριτήρια, χωρίς δια17
κρίσεις25, όπως οι εισπράξεις των ιερόδουλων του Πειραιά, που γίνονται θυσία στον αγώνα.26 Άλλος κλάδος της γυναικείας δράσης στον πόλεμο, είναι η ψυχαγωγία. Μικρές και μεγάλες από κάθε τάξη απαρτίζουν ομάδες και γυρίζουν ακούραστες από νοσοκομείο σε νοσοκομείο για να διασκεδάσουν, με τραγούδια, απαγγελίες και θεατρικές παραστάσεις, τους τραυματίες μας. Τους μοιράζουν βιβλία, τσιγάρα, γλυκά, δώρα, τους διαβάζουν, γράφουν γράμματα στους δικούς τους, τους κρατούν συντροφιά, απαλύνοντας τον πόνο τους.27 Οι πρώτες νίκες ενθουσιάζουν και ξεσηκώνουν τους Έλληνες στα μετόπισθεν. Ο ενθουσιασμός τους γίνεται σάτιρα και τραγούδι. Η φωνή της Σοφίας Βέμπο, της τραγουδίστριας της νίκης, ταυτίζεται με το πάθος και τον ξεσηκωμό της Ελλάδας. Η Βέμπο μαζί με όλα τα λαμπρά ονόματα του μουσικού θεάτρου, τις Άννα και Μαρία Καλουτά, τον Χριστόφορο Νέζερ, τη Ρένα Βλαχοπούλου, τη Γεωργία Βασιλειάδου ανεβάζουν στις 24 Νοεμβρίου του 1940 στο θέατρο “Μοντιάλ” την πρώτη επιθεώρηση με πολεμικό περιεχόμενο με τίτλο “Πολεμική Αθήνα”. Η φωνή της στα τραγούδια “ Στον πόλεμο βγαίνει ο Ιταλός”- παρωδία πάνω στη μουσική του “Στη Λάρισα βγαίνει ο αυγερινός” και “Βάζει ο Ντούτσε τη στολή του” μεταξύ πολλών άλλων πολεμικών ασμάτων ξεσήκωνε τους θεατές που μετέφεραν με τη σειρά τους τα τραγούδια στους δρόμους της Αθήνας.28 Στο “Μοντιάλ” σε μία παράσταση για την ψυχαγωγία των τραυματιών του πολέμου, τραγουδιέται για πρώτη φορά από τη Σοφία Βέμπο το τραγούδι “ Παιδιά της Ελλάδος παιδιά”- παραλλαγή το τραγουδιού “Ζεχρά”, σε στίχους του Μίμη Τραϊφόρου και μουσική του Μιχάλη Σουγιούλ. Με την ανεπανάληπτη γεμάτη λεβεντιά ερμηνεία της συγκλονίζει, προκαλώντας κύματα ενθουσιασμού και καθιερώνεται ως το τραγούδι του πολέμου.29 Το ασφυκτικά γεμάτο καθημερινά θέατρο Μοντιάλ παραχωρεί τις μισές από τις εισπράξεις του για την ενίσχυση του μετώπου, ενώ η 18
Βέμπο προσφέρει στο Ελληνικό Ναυτικό 2.000 χρυσές λίρες. Παράλληλα άλλα σατιρικά τραγούδια, όπως το “Κορόιδο Μουσολίνι” σε στίχους του Γιώργου Οικονομίδη εμψυχώνουν τον κόσμο των μετόπισθεν, ενώ το Γενικό Επιτελείο Στρατού στέλνει τους δίσκους της σε όλες τις μονάδες στο μέτωπο, χαλυβδώνοντας το ηθικό των στρατιωτών και προσφέροντας ζεστασιά και βάλσαμο στις καρδιές των τραυματιών στα νοσοκομεία. Γυναίκα - σύμβολο η ίδια ενός ολόκληρου λαού, τα τραγούδια της, απόλυτα ταυτισμένα με το έπος του ΄40, γίνονται εθνικοί ύμνοι. Με την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα, η Βέμπο, που τραγουδάει ζωντανά από τον ραδιοφωνικό σταθμό του Ζαππείου, γίνεται στόχος. Την γρονθοκοπούν, την απειλούν, φυλακίζεται από τη Γκεστάπο, της αφαιρούν την άδεια ασκήσεως επαγγέλματος, της απαγορεύουν να τραγουδά πατριωτικά τραγούδια και καταστρέφουν όλες τις μήτρες των τραγουδιών της στη δισκογραφική εταιρία Columbia. Διαφεύγει με το υποβρύχιο Λάμπρος Κατσώνης στη Μέση Ανατολή τον Οκτώβριο του 1942, όπου συνεχίζει να τραγουδά για τα ελληνικά και συμμαχικά στρατεύματα, ανεβάζει επιθεωρήσεις και δίνει ρεσιτάλ, με το μεγαλύτερο μέρος από τα έσοδα των εμφανίσεων της να πηγαίνει κατευθείαν για εθνικούς σκοπούς. ΙΙΙ. Στις 27 Απριλίου 1941 τα πρώτα στρατιωτικά τμήματα της Βέρμαχτ εισέρχονταν στη συνθηκολογημένη Αθήνα. Από την ημέρα εκείνη μέχρι την αποχώρηση και του τελευταίου Γερμανού στρατιώτη στις 12 Οκτωβρίου 1944, οι Αθηναίοι θα βιώσουν μια τετραετία πρωτοφανών κακουχιών και στερήσεων αλλά και αγωνιστικής έξαρσης. Η Αθήνα υπήρξε από τις λίγες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες που αντιπαρατέθηκαν τόσο πεισματικά στον κατακτητή, γράφοντας έτσι μερικές από τις πιο πικρές και ταυτόχρονα πιο ένδοξες σελίδες αντίστασης.30 Η Ελληνίδα πολεμάει με πάθος στην Κατοχή. Η ανεργία χτυπά την πόρτα πολλών σπιτιών. Οι άνθρωποι πεθαίνουν στους δρόμους. Ο αγώνας για επιβίωση θα συνδεθεί και ως ένα βαθμό θα ταυτιστεί με την 19
αντίσταση. Η γυναίκα διαδραμάτισε πολύ σπουδαίο ρόλο στο κομμάτι της αντιμετώπισης της έλλειψης τροφίμων, δίνοντας καθημερινή μάχη για τη διασφάλιση της επιβίωσης. Αυθόρμητα στην αρχή, οργανωμένα αργότερα και με σύστημα, οι γυναίκες, κατέκλυσαν τα υπουργεία, τις πρεσβείες, τη Μητρόπολη, τον Ερυθρό Σταυρό και κατάφεραν την πρώτη νίκη: παιδικά συσσίτια, παιδικοί σταθμοί διανομής γάλατος για την επιβίωση της φυλής. Ακολούθησαν τα “λαϊκά” συσσίτια για τα θύματα πολέμου και τους φυλακισμένους, στις συνοικίες των μεγαλουπόλεων, μα και στα πιο απομακρυσμένα χωριά και στη συνέχεια ιατρεία, πρόχειρα νοσοκομεία, παιδικοί σταθμοί, παιδικές εξοχές. Στα κοινωνικά αυτά ιδρύματα εργάζονται αδελφωμένες οι Ελληνίδες όλων των τάξεων.31 Πολλές οι Ελληνίδες που πήραν μέρος στον αγώνα εναντίον των κατακτητών. Λογοτέχνες όπως η Μέλπω Αξιώτη και η Διδώ Σωτηρίου εργάζονταν στον παράνομο Τύπο. Η Ελένη Βλάχου ως αδελφή του Ερυθρού Σταυρού υπεύθυνη για τη διανομή τροφίμων. Η Βούλα Παπαϊωάννου, αποτυπώνει με τον φακό της στιγμιότυπα από τη ζωή του άμαχου πληθυσμού της Αθήνας, φωτογραφίζοντας παιδιά και ενηλίκους που η ασιτία είχε οδηγήσει στα πρόθυρα του θανάτου. Οι φωτογραφίες της κυκλοφόρησαν στο εξωτερικό μέσω του Διεθνούς και Ελβετικού Ερυθρού Σταυρού και συνέβαλαν στην άμεση αποστολή τροφίμων. Κάποιες γράφουν με αίμα τη δική τους ιστορία αντίστασης. Η Λέλα Καραγιάννη, η Ηλέκτρα Αποστόλου, η Ηρώ Κωνσταντοπούλου, η Παναγιώτα Σταθοπούλου είναι μερικά μόνο παραδείγματα θυσίας. Οι γυναίκες οργανώνονται στην ένοπλη αντίσταση και αναδεικνύονται στα πιο δραστήρια και δυναμικά στελέχη. Συμμετέχουν στην αντικατασκοπεία και συγκεντρώνουν χρήματα για την αντίσταση. Οι γυναίκες των χωριών συντηρούν τους αντάρτες. Γίνονται σύνδεσμοι ανάμεσα στο αντάρτικο και στο χωριό, ειδοποιούν για τις κινήσεις του εχθρού, φυλάνε σκοπιά. Βγαίνουν στα βουνά με τους άνδρες. Παίρνουν τον τίτλο της καπετάνισσας και αναλαμβάνουν την οργάνωση των γυ20
ναικείων τμημάτων τους. Άλλοτε, ιδρύουν αμιγώς γυναικείες εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις με τμήματα οργάνωσης της νεολαίας, με μπροστάρηδες τα παιδιά τους. Αγωνίζονται προσφέροντας τις υπηρεσίες τους στους ασύρματους που λειτουργούσαν σε όλο σχεδόν το διάστημα της κατοχής σε διάφορα μέρη, ή στους πολύγραφους για την παραγωγή έντυπου υλικού που το μοιράζουν με κίνδυνο της ζωής τους.32 Στις εκλογές που διεξήχθησαν για την ανάδειξη του Εθνικού Συμβουλίου που πραγματοποιήθηκε στις Κορυσχάδες Ευρυτανίας από την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης, τον Μάιο του 1944, η συμμετοχή των γυναικών ήταν εξαιρετικά μεγάλη και πρωτόγνωρη για τα δεδομένα της εποχής, καθώς ψήφισαν και εκλέχτηκαν γυναίκες σε μια χρονική στιγμή κατά την οποία η χώρα βρισκόταν ακόμα στο μεγαλύτερο μέρος της υπό κατοχή από τις δυνάμεις του άξονα.33 Η συγκρότηση και η διεξαγωγή των εργασιών του Εθνικού Συμβουλίου αποτελεί το κεντρικό θέμα της έκθεσης που ετοιμάζει αυτή την περίοδο η Βιβλιοθήκη της Βουλής στον ιστορικό χώρο του σχολείου των Κορυσχάδων. Η συμμετοχή της Ελληνίδας στον πόλεμο του 1940, την κατοχή και την αντίσταση στάθηκε καταλυτική για την συνειδητοποίηση και την αλλαγή της θέσης της γυναίκας. Η Ελληνίδα αν και αγωνίστηκε στην πρώτη γραμμή του αγώνα μαζί με τον άνδρα, για τη ζωή, για την εθνική ανεξαρτησία, για τη δημοκρατία, δεν δικαιώθηκε σε σχέση με την προσφορά και τις ικανότητές της. Χρειάστηκε να ξεκινήσει νέους διεκδικητικούς αγώνες για να αλλάξει τη θέση της προς το καλύτερο και να κατακτήσει την ισότητα θεσμικά. Μόλις το 1952 οι γυναίκες αποκτούν το δικαίωμα ψήφου και ψηφίζουν για πρώτη φορά στις βουλευτικές του 1956, ενώ η αρχή της ισότητας των φύλων καθιερώνεται με το Σύνταγμα του 1975. Με αφετηρία αυτή τη συνταγματική αρχή, θεσπίζεται σταδιακά το νομοθετικό πλαίσιο που ισχύει σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο για την προώθηση της ισότητας. 21
RkJQdWJsaXNoZXIy MjYz