«Προς μάθησιν εντελεστέραν» Ο Χριστόφορος Φιλητάς (1787-1867) και η συγκρότηση της Νεοελληνικής Φιλολογίας τον 18ο και 19ο αιώνα
5 | ΠΗΓΕΣ BB | 5 Υπεύθυνη Έκδοσης: Μαρία Καμηλάκη Διόρθωση δοκιμίων: Κωνσταντίνος Χρυσόγελος Α΄ έκδοση: Ιούνιος 2022 Εκτύπωση-Βιβλιοδεσία: Διεύθυνση Εκδόσεων & Εκτυπώσεων της Βουλής των Ελλήνων © ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Τηλ.: 210 370 . 72 . 27 , fax: 210 370 . 72 . 94 e-mail: reference@parliament.gr ISBN 978 - 960 - 560-219-2
«Προς μάθησιν εντελεστέραν» Ο Χριστόφορος Φιλητάς (1787-1867) και η συγκρότηση της Νεοελληνικής Φιλολογίας τον 18ο και 19ο αιώνα Πρακτικά του συνεδρίου «Λογιοσύνη και Συγκρότηση της Ιστορίας της Νεοελληνικής Γραμματείας: 18ος-19ος αιώνας», Αθήνα, 13-14 Δεκεμβρίου 2019 Επιμέλεια Αλέξανδρος Κατσιγιάννης – Δημήτρης Πολυχρονάκης – Κωνσταντίνος Χρυσόγελος ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΘΗΝΑ 2022
Της Λουκίας Δρούλια (1931-2019)
Πρόλογος του Προέδρου της Βουλής των Ελλήνων Κωνσταντίνου Αν. Τασούλα Η Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων και το Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης οργάνωσαν από κοινού στις 13-14 Δεκεμβρίου 2019 επιστημονικό συνέδριο με θέμα: «Λογιοσύνη και Συγκρότηση της Ιστορίας της Νεοελληνικής Γραμματείας: 18ος-19ος αιώνας». Στο συνέδριο τονίστηκε, μεταξύ άλλων, η συμβολή της πνευματικής κίνησης του 19ου αιώνα στην καταγραφή της λόγιας παράδοσης του Γένους, από την Άλωση και μετά. Συγχρόνως παρουσιάστηκε έκθεση για τη ζωή και το έργο του Χριστόφορου Φιλητά (1787-1867), από το Γραμμένο Ιωαννίνων, του οποίου η ζωή και το έργο συνδέθηκε με το ξεκίνημα της ιστοριογράφησης της νεοελληνικής παιδείας. Η έκθεση για τον Φιλητά απετέλεσε για τη Βιβλιοθήκη της Βουλής την πρόδρομη εκδήλωση εν όψει, τότε, του επικείμενου προγράμματος για τα 200 χρόνια από το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1821. Ο Χριστόφορος Φιλητάς γεννήθηκε και σπούδασε αρχικά στα Ιωάννινα, στην περίφημο Καπλάνειο Σχολή. Εν συνεχεία σπούδασε Ιατρική στη Νάπολη, και δίδαξε στην Τεργέστη, στην Οξφόρδη, στην Κέρκυρα και στη Ζάκυνθο, ενώ προς το τέλος της καριέρας του διορίστηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Τα Ιωάννινα, απ’ όπου ξεκίνησε η μόρφωσή του, αποτελούσαν το σημαντικότερο πολιτιστικό και οικονομικό κέντρο του βορειοδυτικού ελληνικού χώρου. Τη χρονιά που γεννήθηκε ο Φιλητάς, είχαν 30.000 κατοίκους και μέχρι την Επανάσταση του 1821 έφτασαν στο αποκορύφωμα της ακμής τους. Το εμπόριό τους γινόταν με τη Θεσσαλονίκη και τη Θεσσαλία, αλλά και με τη Νάπολη, το Λιβόρνο, τη Βενετία, τη νότια Ρωσία, τη Βενετία, τη Βουδαπέστη, τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Το εμπόριο έφερε ευμάρεια και η ευμάρεια έφερε ευποιία, που κάλυψε κοινωνικές και εκπαιδευτικές ανάγκες. Έτσι δημιουργήθηκαν οι περίφημες Σχολές των Ιωαννίνων, η Μπαλαναία, η Καπλάνειος (όπου φοίτησε ο Φιλητάς με δάσκαλό του τον μετέπειτα πεθερό του, Αθανάσιο Ψαλίδα), η Ζωσιμαία. Απ’ τις Σχολές αυτές εκνεοττεύθηκαν οι δάσκαλοι που δίδαξαν σε χωριά και πόλεις του ελλαδικού χώρου και σε κοινότητες της διασποράς. Γι’ αυτό και τα Ιωάννινα χαρακτηρίστηκαν ευλόγως ως «Mητρόπολις πάσης μαθήσεως» και «Αθήναι της νεωτέρας Ελλάδος». Από αυτή την περιοχή καταγόταν και σε αυτό το πνευματικό πλαίσιο πρωτομορφώθηκε ο Χριστόφορος Φιλητάς. Τόσο η Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, όσο και το Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, αξίζουν συγχαρητήρια για την ανάδειξη αυτού του σημαντικού λόγιου της προεπαναστατικής περιόδου, που με τη σειρά του ανέδειξε την πνευματική κίνηση του Ελληνισμού του 15ου-18ου αιώνα, όλη δηλαδή τη
διανοητική και ιδεολογική προεργασία του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που επηρέασε θετικά και το φιλελληνικό κίνημα, αλλά και κυρίως κράτησε ζωντανό το Γένος, ώστε να μπορέσει, ως ανεξάρτητο κράτος πλέον, να πορευθεί με ιστορικότητα, συνέχεια και προοπτική. 10 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΝ. ΤΑΣΟΥΛΑΣ
Περιεχόμενα Οι συγγραφείς του τόμου ............................................................................................. 15 Ευχαριστίες .................................................................................................................... 17 Πρόλογος των επιμελητών ........................................................................................... 19 Χαιρετισμός Συνεδρίου ................................................................................................. 23 Α. ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΗΜΕΡΕΣ Στέλλα Κουρμπανά, Χριστόφορος Φιλητάς. Βιο-εργογραφία ................................. 29 Αλέξανδρος Κατσιγιάννης, Χαρτογραφώντας την ιστορία της νεοελληνικής λογιοσύνης. Ο Χριστόφορος Φιλητάς στην Οξφόρδη (1819-1820) ..................................................................................... 63 Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Ο Χριστόφορος Φιλητάς και η διδασκαλία του στα πρώτα χρόνια της Ιονίου Ακαδημίας (1824-1827) ........... 83 Κωνσταντίνος Γαρίτσης, Τα μαθήματα του Χριστόφορου Φιλητά στην Ιόνιο Ακαδημία: Οι χειρόγραφες σημειώσεις των αδελφών Αλιπράντη (1825-1828 και 1842-1844) .................................................................. 125 Μαρία Καμηλάκη – Ελένη Καραντζόλα, Μεταξύ παλαιάς ελληνικής και γραικικής : Γλωσσ(ολογ)ικές παρατηρήσεις στον Χριστόφορο Φιλητά ............ 143 Κώστας Καρδάμης, Η μουσική στην και περί την Ιόνιο Ακαδημία κατά την περίοδο δράσης του Χριστόφορου Φιλητά ................................................... 175 Β. ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Γιάννης Παπαθεοδώρου, Σκιαγραφία Νεοελληνικής Γραμματολογίας. Απογραφικές δοκιμές και ιστορική συνείδηση στα τετράδια του Χριστόφορου Φιλητά ..................................................................................... 189 Στέση Αθήνη, Οι βιο-εργογραφικοί κατάλογοι: Ιστοριογραφία και ταξινόμηση της λογιοσύνης (1722-1872) ....................................................... 203
Νίκος Κοκκομέλης, Βιογραφώντας τη λογιοσύνη: Φιλολογική κριτική και ιστορικός ορίζοντας στα τετράδια του Χριστόφορου Φιλητά .................... 231 Κωνσταντίνος Χρυσόγελος, Παρουσίες και απουσίες του Βυζαντίου στις χειρόγραφες σημειώσεις του Χριστόφορου Φιλητά .................................... 247 Δημήτρης Πολυχρονάκης, Ο Χριστόφορος Φιλητάς στα χνάρια του Αδαμάντιου Κοραή: Με αφορμή δύο παρομοιώσεις από την Ιλιάδα και τον Ερωτόκριτο ............................................................................................... 273 Γ. ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΛΟΓΙΟΣΥΝΗΣ: ΓΝΩΣΗ, ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ, ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Δημήτρης Αρβανιτάκης, Προσλήψεις της αρχαιότητας στο Ιόνιο (17ος-αρχές 19ου αι.) ............................................................................................. 287 Νάσια Γιακωβάκη, Οι «Έλληνες Πεπαιδευμένοι» του Γεωργίου Ζαβίρα. Διεργασίες για το έθνος γύρω στο 1800 ............................................................... 309 Γιάννης Κόκκωνας, Η βιβλιοθήκη του Δημητρίου Ποστολάκα και οι κατάλογοί της .............................................................................................. 329 Ιωάννης Κυριακαντωνάκης, Οι Φαναριώτες και η ελληνική λογιοσύνη της Κωνσταντινούπολης. Εισαγωγική προσέγγιση της σχέσης ........................ 339 Γιάννης Κουμπουρλής, Το ιστοριογραφικό έργο του Ιακωβάκη Ρίζου Νερουλού: Η τριλογία της Γενεύης ............................................................ 359 Μάρκος Ξυδάκης, Για τον ηγεμόνα Νικόλαο Καρατζά (1745-1791): το λόγιο περιβάλλον, οι λανθάνουσες μεταφράσεις και οι «τύχες» του βολταιρικού Essai sur les moeurs et l’esprit des nations ............................ 379 Αλέξης Πολίτης, Η αναζήτηση του λογοτεχνικού παρελθόντος 1865-1900. Αναλυτική παρουσίαση τεκμηρίων ...................................................................... 407 Ευρετήριο .................................................................................................................... 433 12 «ΠΡΟΣ ΜΑΘΗΣΙΝ ΕΝΤΕΛΕΣΤΕΡΑΝ»
Απόπειρες σύνθεσης [τετράδιο 304, εσώφυλλο]
Το πρότυπο του Ερωτόκριτου [τετράδιο 313, φ. 99r]
ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Ομότιμη Καθηγήτρια Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, Ιόνιο Πανεπιστήμιο Στέση Αθήνη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας, Τμήμα Φιλολογίας Πανεπιστημίου Πατρών Δημήτρης Αρβανιτάκης, Ιστορικός, Μουσείο Μπενάκη Κωνσταντίνος Γαρίτσης, Δρ Θεολογίας. Επιμελητής Φιλοσοφικής Βιβλιοθήκης Έλλης Λαμπρίδη της Ακαδημίας Αθηνών Νάσια Γιακωβάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια Νεότερης Ιστορίας, Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, Πανεπιστήμιο Αθηνών Έλλη Δρούλια, Τέως Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων Μαρία Καμηλάκη, Δρ Γλωσσολογίας. Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων Ελένη Καραντζόλα, Καθηγήτρια Γλωσσολογίας, Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών Πανεπιστημίου Αιγαίου Κώστας Καρδάμης, Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας της Νεοελληνικής Μουσικής, Τμήμα Μουσικών Σπουδών Ιονίου Πανεπιστημίου Αλέξανδρος Κατσιγιάννης, Επίκουρος Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας, Τμήμα Φιλολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης Νίκος Κοκκομέλης, Επίκουρος Καθηγητής Νεότερης Ευρωπαϊκής Ιστορίας, Τμήμα Ιστορίας Ιονίου Πανεπιστημίου Γιάννης Κόκκωνας, Καθηγητής Βιβλιολογίας-Βιβλιογραφίας, Τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Μουσειολογίας Ιονίου Πανεπιστημίου Γιάννης Κουμπουρλής, Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορικής Κοινωνιολογίας της Νεότερης Ελληνικής Κοινωνίας, Τμήμα Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης Στέλλα Κουρμπανά, Δρ Μουσικών Σπουδών. Έφορος του Αρχείου του Ωδείου Αθηνών Ιωάννης Κυριακαντωνάκης, Μεταδιδακτορικός ερευνητής, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης Πανεπιστημίου Αθηνών Μάρκος Ξυδάκης, Υποψήφιος Διδάκτωρ Νεοελληνικής Φιλολογίας, Τμήμα Φιλολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών Γιάννης Παπαθεοδώρου, Αναπληρωτής Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας, Τμήμα Φιλολογίας Πανεπιστημίου Πατρών Αλέξης Πολίτης, Ομότιμος Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης Δημήτρης Πολυχρονάκης, Αναπληρωτής Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας, Τμήμα Φιλολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης Κωνσταντίνος Χρυσόγελος, Επισκέπτης Καθηγητής Βυζαντινής Φιλολογίας, Τμήμα Φιλολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης
Ευχαριστίες Ο παρών τόμος είναι καρπός του ερευνητικού προγράμματος «Στο γραφείο ενός κοσμοπολίτη λογίου του 19ου αιώνα: η έκδοση των χειρόγραφων τετραδίων του Χριστόφορου Φιλητά και η πρώιμη φάση της ιστοριογράφησης της νεοελληνικής γραμματείας/παιδείας» του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. 1 Στο πλαίσιο δημοσιότητας του ερευνητικού προγράμματος, διοργανώθηκε από το Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και τη Βιβλιοθήκη της Βουλής το συνέδριο «Λογιοσύνη και Συγκρότηση της Ιστορίας της Νεοελληνικής Γραμματείας: 18ος–19ος αιώνας», το οποίο έλαβε χώρα στην Αθήνα στις 13-14 Δεκεμβρίου 2019. Ο τόμος περιέχει την επεξεργασμένη μορφή των εργασιών που παρουσιάστηκαν στο συνέδριο. 2 Με αφορμή το συνέδριο πραγματοποιήθηκε και η έκθεση «Στο γραφείο ενός κοσμοπολίτη λόγιου του 19ου αι. Τα χειρόγραφα τετράδια του Χριστόφορου Φιλητά» από τη Βιβλιοθήκη της Βουλής σε συντονισμό της Έλλης Δρούλια και σε επιμέλεια-οργάνωση της Άντζελας Καραπάνου, στον εκθεσιακό χώρο στην οδό Αμαλίας 22-24, όπου πραγματοποιήθηκε και το συνέδριο. 3 Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στον πρώτο Επιστημονικό Υπεύθυνο του προγράμματος, καθηγητή Στέφανο Κακλαμάνη, δίχως την αγαστή συνεργασία του οποίου και την πάντα καίρια και πολύτιμη βοήθειά του, το παραπάνω πρόγραμμα δεν θα είχε υλοποιηθεί. Θερμές ευχαριστίες στον Γιώργο Αγγελόπουλο, προϊστάμενο Γενικής Διεύθυνσης Ηλεκτρονικής Διοίκησης, Βιβλιοθήκης και Εκδόσεων της Βουλής των Ελλήνων, ο οποίος αγκάλιασε το ερευνητικό πρόγραμμα από την πρώτη στιγμή. Εγκάρδιες ευχαριστίες οφείλονται επίσης στη Μαρία Καμηλάκη, Διευθύντρια της Βιβλιοθήκης της Βουλής, την Έλλη Δρούλια, τέως Διευθύντρια της Βιβλιοθήκης της Βουλής και την Άντζελα Καραπάνου, ιστορικό στις Ειδικές Συλλογές της Βιβλιοθήκης, για την εξαιρετική συνεργασία, καθώς υποστήριξαν ενεργά την έρευνά μας και φρόντισαν να καταστήσουν διαθέσιμους τους θησαυρούς της Βιβλιοθήκης. Ακόμα ευχαριστούμε όλη την ομάδα της Βιβλιοθήκης που στήριξε οργανωτικά και σχεδιαστικά το πρόγραμμα, όπως και τη Διεύθυνση Εκδόσεων και Εκτυπώσεων για τη φροντίδα του τόμου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες στην Αμαλία Παππά, Αναπληρώτρια Γενική Διευθύντρια των ΓΑΚ, καθώς και στους υπαλλήλους στα ΓΑΚ Κέρκυρας για την εξαιρετική συνεργασία. Τέλος, επιθυμούμε να ευχαριστήσουμε όλους τους συνέδρους και τους συγγραφείς του τόμου αυτού για τις πολύτιμες συμβολές τους. Ο τόμος είναι αφιερωμένος στην αείμνηστη Λουκία Δρούλια.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Κωδικός ΟΠΣ 5006487 στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση 2014-2020». ΕΔΒΜ 34 «Υποστήριξη ερευνητών με έμφαση στους νέους ερευνητές». Επιστημονικοί Υπεύθυνοι: Δημήτρης Πολυχρονάκης, Στέφανος Κακλαμάνης. Μεταδιδακτορικοί Ερευνητές: Αλέξανδρος Κατσιγιάννης, Στέλλα Κουρμπανά, Κωνσταντίνος Χρυσόγελος. 2. Ορισμένοι σύνεδροι δεν κατάφεραν να αποστείλουν την επεξεργασμένη μορφή των συμβολών τους μέσα στα προβλεπόμενα χρονικά όρια έκδοσης του τόμου. Τους ευχαριστούμε εγκάρδια από τη θέση αυτή για τη συμμετοχή τους στο συνέδριο. 3. Στο γραφείο ενός κοσμοπολίτη λόγιου του 19ου αι. Τα χειρόγραφα τετράδια του Χριστόφορου Φιλητά. Κατάλογος Έκθεσης , επιμέλεια: Άντζελα Καραπάνου, συντονισμός: Έλλη Δρούλια, Αθήνα 2019. 18 «ΠΡΟΣ ΜΑΘΗΣΙΝ ΕΝΤΕΛΕΣΤΕΡΑΝ»
Πρόλογος των επιμελητών Η περίπτωση του Ηπειρώτη λογίου και διδασκάλου Χριστόφορου Φιλητά (1787-1867) δίνει την ευκαιρία να ανοίξει για άλλη μια φορά η συζήτηση για τη γενεαλογία της ιστορίας της νεοελληνικής φιλολογίας και για τα αιτήματα της ελληνικής λογιοσύνης του 19ου αιώνα σχετικά με την ιστοριογράφηση της πνευματικής κίνησης του Γένους από την Άλωση και έπειτα. Ο Φιλητάς πληροί κάποιες ιδανικές προϋποθέσεις ώστε να μπορεί να γίνει αφορμή συζήτησης για τα παραπάνω. Δεν υπήρξε κεντρική φιγούρα δημόσιου διανοούμενου του 19ου αιώνα, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής με τη διεθνή του ακτινοβολία ή ο Κωνσταντίνος Ασώπιος αργότερα με το κύρος του πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ωστόσο, συγχρωτίζεται με τον Αδαμάντιο Κοραή και τον κύκλο του στο Παρίσι και κυρίως ακολουθεί κατά γράμμα τις «προσταγές» του σχετικά με τη συγκέντρωση υλικού για τη νεοελληνική γλώσσα και γραμματεία ήδη από τα προεπαναστατικά χρόνια. Με τον φίλο και συντοπίτη του Κωνσταντίνο Ασώπιο διατηρούν μια αδελφική σχέση και πορεύονται παράλληλα στην Ευρώπη και στον ελλαδικό χώρο, ενώ συνεργάζονται στενά στην Ιόνιο Ακαδημία. Τα δίκτυα του Φιλητά σε Ευρώπη και Επτάνησα είναι εξαιρετικά διευρυμένα για να μελετήσει κανείς τις απαρχές της νεοελληνικής φιλολογίας και τα αιτήματα των προσώπων πίσω από τις πρώτες προσπάθειες σύνθεσης της νεοελληνικής γραμματείας. Το ίδιο κρίσιμη είναι και η γεωγραφία της δράσης του Φιλητά: σχολάρχης και διδάσκαλος στην Τεργέστη, σπουδαστής στο Παρίσι κοντά στον Κοραή, υπότροφος του λόρδου Guilford στην Αγγλία, διδάσκαλος και εν τέλει πρύτανης της Ιονίου Ακαδημίας. Η διαρκής κινητικότητα, ιδιαίτερα τα χρόνια 1817-1822, και κυρίως η αίσθηση της περιφερειακότητας –σε κυριολεκτικό/γεωγραφικό αλλά και μεταφορικό επίπεδο– είναι δύο σημαντικοί παράγοντες μέσα από τους οποίους εξετάζεται ο πνευματικός βίος και το έργο του Φιλητά. Στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων φυλάσσονται δεκαέξι χειρόγραφα τετράδια του Φιλητά. Τα τετράδια καλύπτουν τα χρόνια της ενεργού δράσης του ως διδασκάλου, από το 1818 έως και τον θάνατό του το 1867. Οι σημειώσεις του, άλλοτε άτακτες και ατελείς, άλλοτε πιο συγκροτημένες και ολοκληρωμένες, αποτελούν πολύτιμα τεκμήρια για τις στρατηγικές συγκέντρωσης και ταξινόμησης της γνώσης, σχετικά με τη νεοελληνική πνευματική ιστορία από τα υστεροβυζαντινά χρόνια έως και τον 19ο αιώνα. Οι κύριοι άξονες της ερευνητικής δράσης του Φιλητά, όπως αποτυπώνονται στα τετράδια, είναι η συγκρότηση εργοβιογραφικών λημμάτων για Έλληνες λόγιους από τον 15ο έως και τον 18ο αιώνα, αναλυτικά βιβλιογραφικά λήμματα για εκδόσεις ελληνικών βιβλίων στα χρόνια της πρώιμης νεωτερικότητας, εργασίες για την ιστορία της εκπαίδευσης και της παιδείας του Ελληνισμού από την Άλωση κι έπειτα και εργασίες λεξικογραφικού και γραμματικού ενδιαφέροντος για τη νέα ελληνική. Ο Φιλητάς αξιοποιεί παραγωγικά τόσο τις πρωτογενείς πηγές όσο και την
ξενόγλωσση δευτερογενή βιβλιογραφία, επιμένοντας στη διασταύρωση των πληροφοριών που αντλεί. Τα τετράδια του Φιλητά μπορούν να ιδωθούν ως μία πρώιμη, ατελής, αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και δηλωτική προσπάθεια υλοποίησης των αιτημάτων σχετικών με την ιστοριογραφία της νεοελληνικής πνευματικής παραγωγής, αρχής γενομένης από το 1453, με τους παραδοσιακούς τρόπους της εργοβιογραφίας, της βιβλιογραφίας και της λεξικογραφίας. Τα αιτήματα αυτά μπορεί να πήραν σάρκα και οστά από τα μέσα του 19ου αιώνα και εξής, ωστόσο ήδη από τη δεύτερη δεκαετία του αιώνα είχαν εκφραστεί και είχε ξεκινήσει η υλοποίησή τους. Η περίπτωση του «πρόδρομου και λησμονημένου» Φιλητά είναι κάπως παράδοξη, καθώς εμπίπτει στον μέσο όρο και ταυτόχρονα τον ξεπερνά. Πρόκειται για έναν υψηλής στάθμης λόγιο, με εξαιρετικό φιλολογικό οπλισμό, ο οποίος εντρυφεί με επιμέλεια και επιμονή στις πρωτογενείς πηγές που εντοπίζει σε βιβλιοθήκες και αρχεία της Ευρώπης, και ταυτόχρονα αποδελτιώνει με κριτική ματιά τη δευτερογενή, κυρίως ξενόγλωσση, βιβλιογραφία. Και αυτά τα κάνει διότι έχει ένα μεγάλο σχέδιο: την εξιστόρηση της ελληνικής πνευματικής ζωής από την Άλωση έως και το 1821. Επιπλέον, τα δίκτυα μέσα στα οποία κινείται ο Φιλητάς είναι ιδανικά για την εκπόνηση ενός τέτοιου σχεδίου, τουλάχιστον μέχρι και τον θάνατο του Guilford το 1827. Από την άλλη όμως, όλη αυτή η προσπάθεια μένει στα χαρτιά, δίχως καν να λάβει οριστική μορφή. Ο Φιλητάς εργάζεται σιωπηρά μέσα στην ασφάλεια της ιδιωτικής σφαίρας και δεν κοινωνεί παρά λιγοστά κομμάτια της τεράστιας φιλολογικής εργασίας του· και αυτά με τρόπο σπασμωδικό. Η έννοια της «σπασμωδικής επιστήμης», την οποία ευφυώς σκιαγράφησε ο Άλκης Αγγέλου, 1 συνυπάρχει με την αίσθηση της ματαίωσης που γεννάται από τον τεράστιο όγκο ενός άτακτου υλικού· ένα υλικό που ξεπέρασε κατά πολύ τις αρχικές προθέσεις του λογίου. Εντούτοις, οι εργασίες του και οι σημειώσεις του φανερώνουν τον συγχρονισμό του με την αναγέννηση της φιλολογικής επιστήμης στην Ευρώπη του 19ου αιώνα, η οποία επαναξιοδοτήθηκε, οπλίστηκε μεθοδολογικά και ορίστηκε ως «η Γνώση για ό,τι είναι και ήταν γνωστό». 2 Η αναγνώριση και η αξιοποίηση των πρωτογενών πηγών, ο αυστηρός και σαφής υπομνηματισμός, με προοπτική διόρθωσης αλλά και αποκατάστασης των ιδανικών γραφών, η ερμηνεία των γραπτών τεκμηρίων και τέλος, η ανάδειξη της ιστορικότητας των τεκμηρίων στη συγχρονία και τη διαχρονία τους, κατείχαν κεντρική θέση για τους φιλολόγους του 19ου αιώνα. 3 Ο Φιλητάς είχε υπόψη του τα παραπάνω διακυβεύματα και επισκεπτόταν το πολυποίκιλο υλικό του με τη δέουσα προσοχή και με φιλολογική επάρκεια. Ο Φιλητάς υπήρξε οργανικό μέρος της γενιάς των σπουδαστών στα προεπαναστατικά χρόνια (1812-1821), οι οποίοι όργωσαν τα ιδρύματα της Ευρώπης και κατόπιν επέστρεψαν στον ελλαδικό χώρο, προκειμένου να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους· κάποιοι χάθηκαν νωρίς, άλλοι διέπρεψαν και στη δημόσια σφαίρα και κάποιοι άλλοι, όπως ο Φιλητάς, συνέχισαν σιωπηρά το λειτούργημά τους και τις ερευνητικές τους εργασίες. Επιπλέον, οι λόγιοι αυτοί λειτούργησαν ως δυναμικοί πολιτισμικοί διαμεσολαβητές και κυρίως ως διαμεσολαβητές γνώσης των ευρωπαϊκών πραγμάτων στον ελλαδικό χώρο και παράλληλα της ελληνικής πνευματικής σύγχρονης παραγωγής και ιστορίας σε Ευρωπαίους λόγιους ή σε ευρωπαϊκά ιδρύματα και αντίστοιχους θεσμούς. 20 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΜΕΛΗΤΩΝ
Επομένως, η περίπτωση του Φιλητά μοιάζει ιδανική για να αναζωπυρωθεί η συζήτηση σχετικά με τα οφέλη των μικροϊστορικών προσεγγίσεων της γνώσης και της λογιοσύνης, σε συνάρτηση με ευρύτερα μακροϊστορικά αφηγήματα. * Όσον αφορά στις εκδοτικές αρχές που υιοθετήθηκαν στον ανά χείρας τόμο, σημειώνονται τα εξής: τα αποσπάσματα από πρωτογενείς πηγές παρατίθενται στο μονοτονικό, ενώ η αυτοτελής έκδοση κειμένων στα οικεία παραρτήματα σε πολυτονικό. Για τις μεταγραφές από τα τετράδια του Χριστόφορου Φιλητά τηρήθηκε συνολικά η χρήση των κεφαλαίων πρωτογραμμάτων από τον λόγιο. Χάριν ομοιομορφίας, εξαιρέθηκαν οι πίνακες λέξεων και στοιχείων που βασίστηκαν στα τετράδια αλλά καταρτίστηκαν από τον σύγχρονο ερευνητή. Η στίξη εκσυγχρονίζεται σιωπηρά, εκτός από τις περιπτώσεις κατά τις οποίες ο ερευνητής δηλώνει ότι μεταγράφει επακριβώς από το εκάστοτε τετράδιο. Σε ό,τι αφορά τις παραπομπές στα τετράδια, ακολουθήθηκε η προϋπάρχουσα, κατά σελίδα ή φύλλο, σελιδαρίθμησή τους. Στις περιπτώσεις όπου δεν υπήρχε τέτοια (τετράδια 302 & 307), συμπληρώθηκε από την ερευνητική ομάδα η κατά φύλλο αρίθμηση. Στην περίπτωση του τετραδίου 301, όπου μετά τη σελίδα 69 επαναλαμβάνεται, από λάθος πιθανώς, η αρίθμηση των σελίδων 50 έως 69, τέθηκε αστερίκος που υποδηλώνει τη δεύτερη ομάδα που φέρει τους ίδιους αριθμούς. Τέλος, όσον αφορά τη γλωσσική επιμέλεια των δοκιμίων, σεβαστήκαμε τις επιλογές των συγγραφέων σε διάφορα ζητήματα (υιοθέτηση πολυτονικού, διατήρηση τελικού ν στα θηλυκά άρθρα, καταβιβασμός τόνου στη γενική επιθέτων και ουσιαστικών, θέση πρωτογράμματος για θεσμούς και αξιώματα), με γνώμονα την εσωτερική συνοχή κάθε συμβολής. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Ά. Αγγέλου, «Η σπασμωδική επιστήμη και το πρότυπο του Ερωτόκριτου », Αγγλοελληνική Επιθεώρηση6 (1953), 145-152 [= Των Φώτων. Όψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού , Αθήνα 1988, σ. 329-336]. 2. Η διατύπωση είναι του σπουδαίου Γερμανού φιλόλογου August Boeckh (1785-1867). Το παράθεμα στο: J. McGann, A New Republic of Letters. Memory and Scholarship in the Age of Digital Reproduction , Harvard University Press 2014, σ. 4. 3. Βλ. H. U. Gumbreht, The Powers of Philology. Dynamics of Textual Scholarship , Ιλινόι 2003. ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΜΕΛΗΤΩΝ 21
Χαιρετισμός Συνεδρίου Έλλη Δρούλια Είναι μεγάλη μας χαρά να σας υποδεχόμαστε στις εργασίες του Συνεδρίου «Λογιοσύνη και Συγκρότηση Ιστορίας της Νεοελληνικής Γραμματείας: 18ος-19ος αι.». Το «παρών» δίνουν σήμερα καταξιωμένοι επιστήμονες μαζί με νέους και νεότερους που προέρχονται από μια ποικιλία πεδίων –φιλόλογοι, ιστορικοί, γλωσσολόγοι, μουσικολόγοι–, των οποίων οι θεματικές τέμνονται, δημιουργώντας κοινότητα ενδιαφερόντων και έχουν πολλά να αλληλοπροσφέρουν. Η διοργάνωση του Συνεδρίου δεν είναι παρά η ευτυχής σειρά συγκυριών για την Βιβλιοθήκη και τους νέους επιστήμονες του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Το Συνέδριο αποτελεί έργο δημοσιότητας αφενός και αφετέρου στις συλλογές της Βιβλιοθήκης συμπεριλαμβάνονται τα ιδιόχειρα τετράδια του Χριστόφορου Φιλητά (1787-1867), και παράλληλα, η Βιβλιοθήκη της Βουλής αναζητούσε εκδηλώσεις που θα μπορούσε να εντάξει στις δράσεις της με αφορμή την συμπλήρωση των 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης. Διανύσαμε μια διαδρομή συνεργασίας και ανακάλυψης του Χριστόφορου Φιλητά με αφορμή τα δεκαέξι χειρόγραφα τετράδιά του που συγκαταλέγονται στην Συλλογή Κωδίκων και Χειρογράφων της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων. H συνεργασία της Βιβλιοθήκης με το Τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και διά Βίου Μάθηση», 1 με μια σειρά δράσεων: το παρόν Συνέδριο με τα Πρακτικά που θα ακολουθήσουν και την έκδοση των δεκαέξι τετραδίων, που επίσης θα ακολουθήσουν. Και ανακάλυψης (ή μήπως αποκάλυψης;) μιας προσωπικότητας που διαθέτει αξιόλογα στοιχεία και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αλλά δεν «αποτελεί υπόδειγμα», όπως το θέτει ο Σπύρος Ασδραχάς. 2 Ο Φιλητάς δεν ανήκει στις αυθεντίες του ηρώου των νεοελληνικών γραμμάτων της γενιάς του, όπως είναι ο Ασώπιος, ο Βάμβας, ο Πολίτης, ο Μουστοξύδης, ο Θεριανός. Τον Χριστόφορο Φιλητά έφερε στο προσκήνιο της νεοελληνικής φιλολογίας ο Άλκης Αγγέλου, αποδεικνύοντας ότι πρώτος αυτός είχε ανιχνεύσει το δυτικό πρότυπο του Ερωτόκριτου . 3 Ο Κ. Θ. Δημαράς τον μνημόνευσε μία και μοναδική φορά στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας . Και αυτή όχι στο σώμα του κειμένου. Η αναφορά γίνεται στις «Πηγές και τα Βοηθήματα» του κεφαλαίου Ε΄: «Τα σημάδια της ξεφάντωσης». 4 Στο σημείο όπου συγκεντρώνει συμβολές γύρω από τον Ερωτόκριτο . Ο Σ. Ασδραχάς τον συντάσσει ανάμεσα σε εκείνους της Ιόνιας Ακαδημίας αλλά και γενικότερα στα «πρόσωπα που διασώζονται μερικώς», μαζί με τον Κάλβο, τον Grassetti, τον Ιωαννίδη, τον Σπάθη σε έναν μακρύ κατάλογο μερικώς γνωστών. 5 Ένα δεύτερο βιολί, θα μπορούσε να τον χαρακτηρίσει κανείς, λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη ότι τα
24 ΕΛΛΗ ΔΡΟΥΛΙΑ δεύτερα βιολιά υπερτερούν αριθμητικά και δρουν στην καθημερινότητα, όχι στις εξαιρετικές περιστάσεις. Η φυσική όψη του παραμένει άγνωστη, στην σκιά. Λεκτικές περιγραφές, διάσπαρτες άφησε ο Γεώργιος Τυπάλδος Ιακωβάτος για την φωνή του, τον χαρακτήρα και τις διδακτικές του επιδόσεις. Γράφει για αυτόν στην Ιστορία της Ιόνιας Ακαδημίας : 6 Ο Φιλητάς από τα Γιάννινα, ευρέθηκε μοναχός, απ’ όσους λογιότατους επέρασαν εδώθε, που να μην εσκλαβώθηκε με μίας στη γραμματική. Σαν άνθρωπος ήσυχος, δεν του έλειπε μία κάποια νοστιμάδα στα φιλολογικά του πράματα, απόφευγε τες μηχανορραφίες και τα σχολαστικά. Ο μαθητής επαραπονιότουνε μόνον πως στα μαθήματα ήτανε κομμάτι αμελής. Το Διήμερο θα γνωρίσουμε καλύτερα τον αρχαιολάτρη κάτοχο πτυχίου Ιατρικής και δάσκαλο γραμματικής της ελληνικής Φιλητά, τους συγχρόνους του, την εποχή του που καλύπτει τα χρόνια της προετοιμασίας του Αγώνα και της Ελληνικής Επανάστασης. 7 Μέσα από την μελέτη των τετραδίων του θα γνωρίσουμε καλύτερα τα ποικίλα ενδιαφέροντά του και το μελετητικό του πρόγραμμα. Συγχρόνως, ανακοινώσεις θα προσεγγίσουν ζητήματα γλώσσας και φιλολογίας, ιστορίας προσωπικών βιβλιοθηκών και της σημασίας τους, θα μιλήσουνε για ιστορίες νεοελληνικής βιογραφίας και το είδος των βίων αγίων, θα προβούν σε αποτιμήσεις της νεοελληνικής γραμματείας και σκιαγραφίες της νεοελληνικής Γραμματολογίας. Θα δοθούν παρουσιάσεις για τους θεσμούς διοίκησης και τον Διαφωτισμό, την ανακάλυψη της αρχαιότητας στο Ιόνιο, την μουσική κατά την ίδια περίοδο, την λογιοσύνη της Κωνσταντινούπολης και τους Φαναριώτες, την εικόνα του Βυζαντίου του Χρ. Φιλητά, το ιστοριογραφικό έργο του Ιακωβάκη Ρίζου Νερουλού. Με αφορμή το Συνέδριο, η Βιβλιοθήκη της Βουλής επιμελήθηκε έκθεση, με τίτλο «Στο γραφείο ενός κοσμοπολίτη λόγιου τους 19ου αι.: τα χειρόγραφα τετράδια του Χριστόφορου Φιλητά», που παρουσιάστηκε στο κτήριο της Βουλής επί της λεωφόρου Αμαλίας 22-24. Την καλλιτεχνική επιμέλεια της έκθεσης είχε ο Γιάννης Μετζικώφ. Και στην οποία θα ξεναγηθούν οι σύνεδροι κατά την διάρκεια του Διημέρου αλλά και θα οργανωθούν ειδικές ξεναγήσεις σε μικρές ομάδες αργότερα. 8 Την Έκθεση συνοδεύει εικονογραφημένος Κατάλογος , με επεξηγήσεις, σύντομα κατατοπιστικά κείμενα και την πλήρη εργογραφία του Χρ. Φιλητά που περιλαμβάνει αυτοτελείς λόγους και σκέψεις και δημοσιεύματα σε αναγνωρισμένα περιοδικά. 9 Η πρόταση να αφιερωθούν τα Πρακτικά του Συνεδρίου στην Λουκία Δρούλια με συγκινεί βαθιά. Νομίζω ότι θα το εκτιμούσε και, το πιο σημαντικό, θα την ευχαριστούσε.
ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ 25 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. ΕΣΠΑ 2014-2020. 2. Σ. Ι. Ασδραχάς (επιμ.), Γεώργιος Τυπάλδος Ιακωβάτος, Ιστορία της Ιόνιας Ακαδημίας , Αθήνα 1982, σ. λζ΄. 3. Ά. Αγγέλου, «Η σπασμωδική επιστήμη και το πρότυπο του Ερωτόκριτου », Αγγλοελληνική Επιθεώρηση6 (1953), 145-152 [= Των Φώτων. Όψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού , Αθήνα 1988, σ. 329-336]. 4. Κ. Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας: από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας , Αθήνα 2000, σ. 82-110. 5. Ιστορία της Ιόνιας Ακαδημίας , ό.π ., σ. κγ΄. 6. Ό.π ., σ. 28. 7. Για το συναπάντημα του Χριστόφορου Φιλητά με τον Σπυρίδωνα Τρικούπη, βλ. Λ. Τρίχα, Σπυρίδων: ο άλλος Τρικούπης, 1788-1873 , Αθήνα 2009, σ. 81, 112, 130-132, 176 & 234. 8. Πραγματοποιήθηκαν δύο ξεναγήσεις στο πλαίσιο της δράσης «Πολύτιμες Δευτέρες» της Βιβλιοθήκης, τον Μάρτιο του 2020. 9. Στο γραφείο ενός κοσμοπολίτη λόγιου του 19ου αι. Τα χειρόγραφα τετράδια του Χριστόφορου Φιλητά. Κατάλογος Έκθεσης , επιμέλεια: Άντζελα Καραπάνου, συντονισμός: Έλλη Δρούλια, Αθήνα 2019.
Α. ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΗΜΕΡΕΣ YZ
Χριστόφορος Φιλητάς. Βιο-εργογραφία Στέλλα Κουρμπανά Η συντριπτική πλειονότητα της παλαιότερης βιβλιογραφίας για τη ζωή και το έργο του Χριστόφορου Φιλητά1 δίνει κάποιες σκόρπιες πληροφορίες για τα πρώιμα κυρίως χρόνια του Ηπειρώτη λογίου, συνήθως χωρίς τεκμηρίωση. Και παρότι ενίοτε οι πηγές αντλούν η μία από την άλλη (με ή χωρίς τη σχετική επισήμανση), πολύ συχνά αντιφάσκουν, έτσι ακόμη και στις περιπτώσεις που οι πληροφορίες είναι πολύτιμες, η έλλειψη τεκμηρίωσης τις καθιστά έωλες. 2 Σημαντική χωρίς αμφιβολία, κυρίως για τις προσωπικές αναμνήσεις που καταθέτει, είναι η εκτενής βιογραφία από τον μαθητή του στη Ζάκυνθο Παναγιώτη Χιώτη, που όμως συχνά, περιπίπτει σε πραγματολογικά λάθη. 3 Αλλά και στην εκτενέστερη και πιο εμπεριστατωμένη, έως τώρα, μελέτη σχετικά με τη ζωή και τη δράση του Φιλητά, Φιλητάς και Ασώπιος. Οι διδάσκαλοι του Γένους, 4 ο ερευνητής της ηπειρώτικης λογιοσύνης, Στέφανος Μπέτης, αξιοποίησε μεν πρωτογενές και ανεξερεύνητο αρχειακό υλικό, 5 φέρνοντας στο φως πολλά νέα στοιχεία σχετικά με τη βιογραφία του Φιλητά, 6 παρόλα αυτά δεν κατάφερε να αποφύγει τα λάθη, ούτε και να δώσει μια πλήρη και έγκυρη εικόνα της ζωής και του έργου του σημαντικού αυτού λογίου του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, με αποτέλεσμα μια ολοκληρωμένη βιογραφία του Φιλητά να μην έχει ακόμα γραφτεί. Η δική μας έρευνα βασίστηκε σε πρωτογενές αρχειακό υλικό, 7 σημαντικό μέρος του οποίου παρουσιάζεται εδώ για πρώτη φορά, ενώ η χρήση της δευτερογενούς βιβλιογραφίας έγινε επικουρικά και αξιοποιήθηκε μόνο στις περιπτώσεις έλλειψης πρωτογενών στοιχείων. Χριστόδουλος Δημητρίου Ο Χριστόφορος Φιλητάς γεννήθηκε στο μεγαλοχώρι Γραμμένο της Ηπείρου στις 7 Νοεμβρίου 1787 και ήταν γιος του Δημήτριου και της Ζαχάρως Νικολάου. 8 Στην πραγματικότητα όμως δεν ονομαζόταν Φιλητάς, αλλά Δημητρίου, όπως καταθέτει ο Αραβαντινός, εξηγώντας ότι το «Φιλητάς» ήταν προσωνύμιο που του έδωσε ο δάσκαλός του, Αθανάσιος Ψαλίδας, καθώς στον νεαρό μαθητή άρεσε να συνθέτει αρχαιοπρεπή επιγράμματα, κατά το πρότυπο του αρχαίου ποιητή Φιλητά του Κώου. 9 Όμως δεν ονομαζόταν ούτε Χριστόφορος. Το βαφτιστικό του όνομα ήταν Χριστόδουλος, όπως μαρτυρούν έγγραφα που απόκεινται στα ΓΑΚ, 10 και επιβεβαιώνεται και από άλλες πρώιμες αναφορές στον Φιλητά. 11 Δεν θα ήταν άστοχο να υποθέσουμε ότι το όνομα Χριστόφορος (= φέρει τον Χριστό) προτιμήθηκε έναντι του ομόρριζου, και συγγενικού στη σημασία, Χριστόδουλος (= δούλος του Χριστού) την ίδια εποχή που
RkJQdWJsaXNoZXIy MjYz