Ιστορίες Επιβίωσης Μικρασιάτες πρόσφυγες και εργασία στις νέες πατρίδες
5 Ιστορίες Επιβίωσης Μικρασιάτες πρόσφυγες και εργασία στις νέες πατρίδες Κατάλογος της Έκθεσης 2022
ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Δρ Μαρία Καμηλάκη Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Βιβλιοθήκης της Βουλής ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Δρ Γιώργος Αγγελόπουλος Προϊστάμενος της Γενικής Διεύθυνσης Ηλεκτρονικής Διοίκησης, Βιβλιοθήκης & Εκδόσεων Βουλή των Ελλήνων Σοφία Χηνιάδου Νομικός, Σύμβουλος Πολιτιστικής Διαχείρισης Βιβλιοθήκη της Βουλής ΕΡΕΥΝΑ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Δρ Μαρία Βλασσοπούλου Προϊσταμένη του Τμήματος Μπενακείου Βιβλιοθήκης Βιβλιοθήκη της Βουλής Άντζελα Καραπάνου Προϊσταμένη του Τμήματος Κοινοβουλευτικών Αρχείων Βιβλιοθήκη της Βουλής ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ Μάρια Κούλη Μαρία Δεκουλάκου Βιβλιοθήκη της Βουλής ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ & ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ Γιώργος Ζανιάς Ειρήνη Μανουσάκη Βιβλιοθήκη της Βουλής ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ Στέλλα Δασκαλοπούλου, Χαρά Ζαχιώτη, Αυγή Καλαφάτη, Στέλλα Κατσάμπη, Ελένη Μπακοθανάση, Θάλεια Νταλούκα, Αριέττα Ρεβίθη, Μαρία Σακελλαρίου, Γκέλη Σαμαρτζή, Ιωάννα Σασιάκου Βιβλιοθήκη της Βουλής ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΠΡΟΒΟΛΗ Δρ Μαρία Μπριάνα Βιβλιοθήκη της Βουλής ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ Δρ Νάντια Γερολυμάτου, Θωμάς Θεοδοσιάδης, Σοφία Θλιβίτη, Δρ Στάθης Κουτρουβίδης, Δρ Θοδωρής Κουτσογιάννης, Νάσια Παπαγγελοπούλου, Πολυτίμη Παπασταματίου, Κατερίνα Πασχαλίδου, Γιάννα Πουλοπούλου, Δήμητρα Σοφία, Στέργιος Σταγάκης Βιβλιοθήκη της Βουλής ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Πρόεδρος Ευάγγελος Καραμανές Διευθυντής Ερευνών, Διευθύνων το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών Μέλη Δρ Νίκος Ανδριώτης Ιστορικός, Εκπαιδευτικός Σωτήρης Ριζάς Διευθυντής Ερευνών, Διευθύνων το Κέντρον Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών ΕΡΕΥΝΑ - ΚΕΙΜΕΝΑ Ευαγγελία Αχλάδη Yπεύθυνη της Βιβλιοθήκης του Σισμανογλείου Μεγάρου Γενικό Προξενείο της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη Ιωάννης Καραχρήστος Κύριος Ερευνητής, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών Παρασκευάς Ποτηρόπουλος Κύριος Ερευνητής, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Δρ Πόπη Γεωργοπούλου ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Μιχάλης Δελαβίνιας ΕΚΘΕΣΙΑΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ & ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΠΟΠΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Horizon (horizonit.gr) ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΕΚΘΕΣΗΣ
ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Δρ Μαρία Καμηλάκη Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Βιβλιοθήκης της Βουλής ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Δρ Μαρία Βλασσοπούλου Προϊσταμένη του Τμήματος Μπενακείου Βιβλιοθήκης Βιβλιοθήκη της Βουλής Άντζελα Καραπάνου Προϊσταμένη του Τμήματος Κοινοβουλευτικών Αρχείων Βιβλιοθήκη της Βουλής ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Δρ Ιουλιανή Θεοδόση Βιβλιοθήκη της Βουλής ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΔΟΚΙΜΙΩΝ Δρ Ιουλιανή Θεοδόση, Σοφία Χηνιάδου Βιβλιοθήκη της Βουλής ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ ΕΚΘΕΜΑΤΩΝ Ειρήνη Μανουσάκη Βιβλιοθήκη της Βουλής ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ & ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΨΗΦΙΑΚΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ Γιώργος Ζανιάς, Ειρήνη Μανουσάκη Βιβλιοθήκη της Βουλής ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ-ΣΥΝΘΕΣΗ Παναγιώτης Τζοανάκης Διεύθυνση Εκδόσεων & Εκτυπώσεων Βουλή των Ελλήνων ΣΥΝΘΕΣΗ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ Πάνος Ζευγώλης Διεύθυνση Εκδόσεων & Εκτυπώσεων Βουλή των Ελλήνων ΕΚΤΥΠΩΣΗ-ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ Διεύθυνση Εκδόσεων & Εκτυπώσεων Βουλή των Ελλήνων ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ Δρ Νίκος Ανδριώτης Ιστορικός, Εκπαιδευτικός Ευαγγελία Αχλάδη Υπεύθυνη της Βιβλιοθήκης του Σισμανογλείου Μεγάρου, Γενικό Προξενείο της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη Δρ Μαρία Βλασσοπούλου Προϊσταμένη του Τμήματος Μπενακείου Βιβλιοθήκης & Συλλογών Πολιτικών Προσωπικοτήτων, Βιβλιοθήκη της Βουλής Αφροδίτη Καμάρα Ιστορικός, Σύμβουλος διαχείρισης πολιτιστικής κληρονομιάς Time Heritage Δρ Μαρία Καμηλάκη Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Βιβλιοθήκης της Βουλής Ευάγγελος Καραμανές Διευθυντής Ερευνών, Διευθύνων το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών Ιωάννης Καραχρήστος Κύριος Ερευνητής, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών Ντίνος Θ. Κόγιας Δικηγόρος, συγγραφέας, ερευνητής του Δικτύου Νεότερης Κεραμικής Ελένη Μπενέκη Ιστορικός, Προϊσταμένη του Ιστορικού Αρχείου του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς Παρασκευάς Ποτηρόπουλος Κύριος Ερευνητής, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών Σωτήρης Ριζάς Διευθυντής Ερευνών, Διευθύνων το Κέντρον Ερεύνης της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΥ © 2022 Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων Κατάλογοι ΒΒ 7 (2022) ISBN: 978-960-560-225-3
• Αρχείο ΕΡΤ Α.Ε. • Αρχείο Πολιτιστικού Συλλόγου «Βαγγέλης Παπάζογλου» • Βιβλιοθήκη Σισμανογλείου Μεγάρου, Γενικό Προξενείο της Ελλάδος στην Κωνσταντινούπολη • Γενικά Αρχεία του Κράτους – Κεντρική Υπηρεσία • Γενικά Αρχεία του Κράτους – Αρχεία Νομού Κυκλάδων • Διπλωματικό και Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών • Ελληνικό Λογοτεχνικό & Ιστορικό Αρχείο – Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΕΛΙΑΜΙΕΤ) • Ένωση Σμυρναίων • Εστία Νέας Σμύρνης • Εταιρεία Ιστορικών Ερευνών «Λυκία» • Ίδρυμα Βασίλη και Μαρίνας Θεοχαράκη • Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας (ΙΑ/ΕΤΕ) • Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού • Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης • Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών • Κέντρο Σπουδής και Ανάδειξης Μικρασιατικού Πολιτισμού (ΚΕ.ΜΙ.ΠΟ.) Δήμου Νέας Ιωνίας • Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών • Μουσείο Μπενάκη – Ιστορικά Αρχεία • Μουσείο Μπενάκη – Φωτογραφικά Αρχεία • Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως • Πανιώνιος Γυμναστικός Σύλλογος Σμύρνης • Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς – Ιστορικό Αρχείο • Συλλογή Βιβλιοθήκης Βελιμέζη • Σύλλογος Μικρασιατών Πιερίας • Σύλλογος Νέας Τρίγλιας Θεσσαλονίκης • Σύλλογος Νησίου Πισιδίας Μικράς Ασίας «Άγιοι Ανάργυροι» • Σωματείο «Η Νέα Σινασός» • Σωματείο «Μέριμνα Ποντίων Κυριών» ΙΔΙΩΤΕΣ • Αρχείο Ευστρατίου Γ. Κασμερίδη • Aρχείο Ευστρατίου Καχραμάνου • Αρχείο Αλέξανδρου Κοκκαλά • Αρχείο Armen T. Marsoobian • Αρχείο Αντιγόνης Στύλογλου • Αρχείο και Συλλογή Γεωργίου Α. Βεράνη • Αρχείο και Συλλογή οικογένειας Σταύρου Στύλογλου • Συλλογή Θέμη Αλεξόπουλου • Συλλογή Ιωάννη Βαμπούλη • Συλλογή Νίκου Καζατζόπουλου • Συλλογή Ντίνου Κόγια • Συλλογή Σούλας Μπόζη • Συλλογή Κωνσταντίνου Νίγδελη • Συλλογή Γιάννη Παπαδάκη – Μετζικώφ • Συλλογή Σοφίας Ποτηροπούλου • Συλλογή Κωνσταντίνας Συκουτρή - Ανδρειωμένου • Συλλογή Φωτεινής Τριανταφύλλη – Σικελιώτη • Συλλογή Νίκου Τριβουλίδη • Συλλογή Λουκά Χριστοδούλου Εγκάρδιες ευχαριστίες στους Φορείς και Συλλέκτες που ευγενώς δάνεισαν τεκμήρια στην Έκθεση
13 Αντί Προλόγου Κωνσταντίνος Αν. Τασούλας, Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων 17 Χαιρετισμός Γεώργιος Μυλωνάκης, Γενικός Γραμματέας της Βουλής των Ελλήνων 19 Εισαγωγή στις Ιστορίες Επιβίωσης Δρ Μαρία Καμηλάκη, Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Βιβλιοθήκης της Βουλής 23 Σημείωμα Δρ Πόπη Γεωργοπούλου, Μουσειολόγος 24 Χρονολόγιο 27 Από τη Μεγάλη Ιδέα στη Μικρασιατική Καταστροφή Σωτήρης Ριζάς 31 Εκθέματα 45 Η άφιξη και η προσωρινή εγκατάσταση των προσφύγων μετά το 1922 Δρ Νίκος Ανδριώτης 52 Εκθέματα 97 Εργασία και στρατηγικές επιβίωσης Ιωάννης Καραχρήστος - Παρασκευάς Ποτηρόπουλος 109 Συνέχεια-Προσαρμογή-Καινοτομία 111 Το μαγικό χαλί του προσφυγικού ελληνισμού. Η ανάπτυξη της ταπητουργίας στις προσφυγουπόλεις μετά το 1922 Αφροδίτη Καμάρα 118 Εκθέματα 127 Ανώνυμος Υφαντουργική Εταιρεία «Μουταλάσκη»: Τεχνογνωσία και εργασία Μικρασιατών υφαντουργών Ελένη Μπενέκη 134 Εκθέματα 147 Πρόσφυγες αγγειοπλάστες στην Ελλάδα μετά το 1922. Η περίπτωση του εργοστασίου «ΚΕΡΑΜΕΥΣ» στον Κορυδαλλό Ντίνος Θ. Κόγιας 153 Εκθέματα 165 Μετασχηματισμός-Εκσυγχρονισμός-Ανάπτυξη 167 Η αποκατάσταση και η επαγγελματική απασχόληση των προσφύγων στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου Δρ Νίκος Ανδριώτης 176 Εκθέματα 197 Αλλαγή-Κινητικότητα-Πολυσυλλεκτικότητα 199 «Αυτή τη φορά η εξορία ήταν στην πατρίδα μας». Από τη Μάκρη Μικράς Ασίας στη Νέα Μάκρη. Η μετεξέλιξη ενός αγροτικού προσφυγικού οικισμού Ευαγγελία Αχλάδη 206 Εκθέματα
10 225 Επιβίωση-Ενσωμάτωση-Πρόοδος 227 Επιπτώσεις από την εγκατάσταση των προσφύγων του 1922 στην Ελλάδα Δρ Νίκος Ανδριώτης 232 Εκθέματα 239 Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο Ελληνικό Κράτος: Η πορεία του Θρακιώτη λόγιου Φωτίου Αποστολίδη από την Τσεντώ στην Ξάνθη Δρ Μαρία Βλασσοπούλου 244 Εκθέματα 255 Επαγγελματικοί βίοι των προσφύγων στο πλαίσιο της μελέτης του λαϊκού πολιτισμού Ευάγγελος Καραμανές
Αντί Προλόγου Παρατίθεται η ομιλία που εκφώνησε ο Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων κ. Κωνσταντίνος Αν. Τασούλας στη Συνεδρίαση ΡΠΣΤ΄ της Ολομέλειας της Βουλής, την Τετάρτη 14 Σεπτεμβρίου 2022, Ημέρα Εθνικής Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από το τουρκικό Κράτος Κύριε Πρόεδρε, κυρίες και κύριοι συνάδελφοι, Τα γεγονότα αντιστέκονται μόνο την ώρα που συμβαίνουν και είτε τα καθορίζεις, είτε σε καθορίζουν, είτε δημιουργείς την Ιστορία, είτε γίνεσαι άθυρμα της Ιστορίας, χωρίς το δεύτερο να σημαίνει ότι είσαι ανάξιος τιμής. Γιατί πολλές φορές τα γεγονότα εξελίσσονται σε σημείο που να καθίστανται ακατάβλητα. Έτσι, λοιπόν, η Ιστορία, αποτέλεσμα και της ανθρώπινης πρωτοβουλίας, αλλά και της ανθρώπινης μοίρας, της ανθρώπινης αδυναμίας, εξελίσσεται. Και αυτή την Ιστορία τα έθνη, οι λαοί οφείλουν να τη θυμούνται όχι για να προσαρμόζουν τις συγκυρίες τους σήμερα στα ιστορικά μεγέθη, ώστε να ωφελούνται οι συγκυρίες ή οι απόψεις του σήμερα, αλλά για να διδάσκονται και να διαψεύδουν τον απαισιόδοξο που είπε ότι το μόνο δίδαγμα που μας δίνει η Ιστορία είναι ότι δεν διδασκόμεθα από αυτήν. Η χώρα μας, κυρίες και κύριοι, τιμά απανωτά δύο συγκλονιστικά γεγονότα: πέρυσι τα διακόσια χρόνια από την έναρξη της Επανάστασης του 1821, η οποία μας ανέστησε ως έθνος, και φέτος την επέτειο της Μικρασιατικής Καταστροφής εκατό χρόνια πριν. Τιμούμε την επέτειο και εδώ στη Βουλή των Ελλήνων σήμερα, όχι για να μας συντρίψει αυτή η ανάμνηση, αλλά για να την αναστοχαστούμε και να αντιληφθούμε και να θαυμάσουμε πώς μέσα από αυτή την τεράστια ζημιά και την τεράστια οδύνη η χώρα μας, ο λαός μας, το έθνος μας, το γένος μας ξαναστήθηκε όρθιο και απέδειξε ότι η διαδοχή, η σκυταλοδρομία καταστροφών και θριάμβων είναι η δική μας πορεία στην ιστορία και στη ζωή. Ο Γεώργιος Παπανδρέου, που γνώρισε τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον χαρακτήρισε προσφυώς «ο ονειροπόλος πραγματοποιός». Γιατί δεν μπορεί στη δημόσια ζωή να είσαι μόνο ονειροπόλος. Στην τέχνη, ναι. Στη δημόσια ζωή, όχι, πρέπει να είσαι συνδυασμός λογισμού και ονείρου. Ο ονειροπόλος, λοιπόν, πραγματοποιός Ελευθέριος Βενιζέλος έγραψε στα σημειωματάριά του, που βρίσκουμε στο Μουσείο Μπενάκη: «Η Μεγάλη Ιδέα δεν υπήρξε επίνοια ιδική μου. Απετέλεσεν επί τόσους αιώνας την βάσιν της εθνικής μας ζωής». Η Μεγάλη Ιδέα πριν από την καταστροφή και η νέα μεγάλη ιδέα σήμερα, αυτή η διαδοχή εθνικών επιδιώξεων που οφείλουμε να υπηρετούμε. Πότε όμως γεννήθηκε η Μεγάλη Ιδέα; Γεννήθηκε πολύ παλαιότερα απ’ ό,τι νομίζουμε και ήταν άθλος και της ηγεσίας και του λαού. Αυτή τη Μεγάλη Ιδέα που γεννήθηκε τόσο παλιότερα, όπως θα σας πω, μπορέσαμε να την αλλάξουμε όχι ως μια κατάρα που την αφήσαμε πίσω, αλλά ως μια δύναμη προσαρμογής στις νέες συνθήκες. «Και των πατρίδων αύθις λαβώμεθα ων αμαρτόντες απεσφαιρίσθημεν». Και τις πατρίδες μας, δηλαδή, θα τις ξαναπάρουμε πίσω, τις οποίες χάσαμε από δικά μας λάθη. «Αύται δε εισί το αρχαίον και πρώτον ημών ενδιαίτημα, ο παράδεισος και η προς Ελλησπόντω πόλις του Κυρίου των δυνάμεων, η πόλις του Θεού ημών, το εύρριζον αγαλλίαμα πάσης της γης, η παρά πάσιν έθνεσι περιμάχητός τε και περιώνυμος. Και γένοιτο, Χριστέ Βασιλεύ». «Και των πατρίδων αύθις λαβώμεθα»!
14 Είναι ο λόγος του θρόνου που ακούστηκε στη Βιθυνία, στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας το 1208 από τον Θεόδωρο Λάσκαρη, τον πρώτο Αυτοκράτορα της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας μετά την Άλωση και την καταστροφή της Πόλης από τους Σταυροφόρους. Είναι λόγος που φέρεται να έγραψε ο μέγας ιστορικός του 12ου αιώνα Νικήτας Χωνιάτης. Θεωρείται αυτός ο λόγος αυτού του Αυτοκράτορα η πρόδρομος εκδήλωση της Μεγάλης Ιδέας. Θεωρείται το «μανιφέστο» της Μεγάλης Ιδέας. Και από τότε άρχισε να γεννιέται η νεοελληνική συνείδηση, με στόχο την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Κι όταν έπεσε, πάλι, αιώνες μετά η Κωνσταντινούπολη το 1453, η πτώση του βυζαντινού ελληνισμού σημάδεψε τη γένεση του νέου ελληνισμού, ο οποίος μέσα από την παιδεία και την κληρονομιά την πνευματική του Βυζαντίου επεβίωσε επί τέσσερις αιώνες και κατάφερε να δημιουργήσει αυτό που γιορτάσαμε πέρυσι, το νεοελληνικό κράτος με σύνορα αρχικά από τις εκβολές του Σπερχειού έως τις εκβολές του Αχελώου. Ο αίνος και ο θρήνος, η καταστροφή και ο θρίαμβος συνυπάρχουν στην ιστορική μας πορεία. Και αυτές οι ρίζες οι απίστευτες, αυτές οι καταβολές είναι εκείνο που μας επιτρέπει ακόμη και όταν πέφτουμε και γκρεμιζόμαστε –και πέσαμε και γκρεμιστήκαμε πολλές φορές–, να σηκωνόμαστε πάλι όρθιοι, για να καταφέρνουμε να κερδίσουμε τη μοίρα μας και να χαράσσουμε το πεπρωμένο μας. Αυτά όλα δεν είναι συναισθηματισμοί. Είναι το απόσταγμα της Ιστορίας. Κι αν θέλουμε την Ιστορία να τη βλέπουμε μέσα από το μικροσκόπιο, προφανώς μέσα από το μικροσκόπιο θα δούμε και μικροπρέπειες, θα δούμε και έριδες, θα δούμε και αθλιότητες. Αλλά αν θέλουμε να αποστασιοποιηθούμε και να δούμε την Ιστορία από την απόσταση που της ταιριάζει, θα αισθανθούμε όλοι υπερήφανοι. Γιατί στη μεγάλη εικόνα το έθνος μας, το γένος μας, η Ελλάδα κατάφερε να μετατρέπει πάντα τα γονατίσματά της σε ανορθώσεις. Και ήταν τεράστιο αυτό που συνέβη μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις γενοκτονίες των ομοεθνών μας στην Ανατολή. Γενοκτονίες που χαρακτήρισε ο πρόξενος της Αμερικής στη Σμύρνη Τζορτζ Χόρτον ως τους μεγαλύτερους διωγμούς που συνέβησαν σε χριστιανικό πληθυσμό στη μετά τον Χριστό εποχή. Οι γενοκτονίες ήταν συστηματικές και αποσκοπούσαν στην εξάλειψη του χριστιανικού στοιχείου παντού στην Ανατολή. Αυτό όμως το γονάτισμα, αυτή η συμφορά είχε μέσα της, παρά τις δυσκολίες, επαναλαμβάνω, παρά τις μικρότητες, και το σπέρμα της ανάτασης. Το υπόμνημα που υπέβαλε ο Ελευθέριος Βενιζέλος στις 30 Δεκεμβρίου του 1918 στο Συνέδριο της Ειρήνης στο Παρίσι περιείχε όλες τις εθνικές διεκδικήσεις. Περιείχε τη Βόρειο Ήπειρο, περιείχε τα Δωδεκάνησα, περιείχε το βιλαέτι του Αϊδινίου, περιείχε την Ανατολική και τη Δυτική Θράκη. Αργότερα, στο ίδιο Συνέδριο εκφράστηκε και για την Κύπρο, παρά την ανάγκη, ειδικά εκείνη την εποχή, να υπάρχουν σχέσεις στενές με τη Μεγάλη Βρετανία, η οποία για την Κύπρο είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αν δείτε σε εφημερίδες της εποχής, σε εφημερίδες του 1919, του 1920, του 1921, την ένταση με την οποία αντιμετώπιζαν τα κυρίαρχα πολιτικά κόμματα της εποχής το ένα το άλλο, θα τρομοκρατηθείτε. Και ελπίζω να μην αισθανθούμε, βλέποντας εκείνη την οξύτητα, ότι έχουμε ακόμη μεγαλύτερα περιθώρια επίδειξης δικής μας οξύτητας σήμερα, γιατί η δική μας οξύτητα και τοξικότητα φαντάζει ερασιτεχνική μπροστά στην ασύλληπτη, στην εθνοκτόνο, στην κανιβαλική οξύτητα της εποχής εκείνης, της εποχής εκείνης από τις Σέβρες έως τη Λωζάννη, που πύκνωσε αφάνταστα και αβάσταχτα ο χρόνος και που η Ελλάδα, έπειτα από τον ύπατο τανυσμό της, από το μεγαλύτερο τέντωμα που άντεξε να κάνει στην Ιστορία της, επανήλθε στα αρχικά όρια, αυτά που κατέκτησε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και στους Βαλκανικούς Πολέμους, αλλά και στο διπλωματικό πεδίο, και ανασκουμπώθηκε και έπλασε τον μύθο της ζωής της με μια άλλη μεγάλη ιδέα.
15 «Καλούμεθα να συγκροτήσουμε ένα συγχρονισμένο κράτος, το οποίο εις μεν το εσωτερικό αποστολή έχει να υψώνει καθ’ ημέραν το ηθικόν, το πνευματικόν και το υλικόν επίπεδον του λαού, εις δε το εξωτερικόν, να είναι στοιχείο ειρήνης και αρμονίας των εθνών», είπε σε ομιλία του στη Θεσσαλονίκη στις 21 Ιουλίου του 1928 ο ίδιος Ελευθέριος Βενιζέλος, ο οποίος λίγα χρόνια πριν είχε πλέξει το εγκώμιο και είχε υποκλιθεί μπροστά στην προαιώνια αξία, τη συναισθηματική, την ιστορική και την πολιτική της Μεγάλης Ιδέας. Το δράμα αυτού του πολιτικού είναι ότι εκλήθη να θάψει το δικό του τέκνο και έπρεπε πρώτα να πείσει τον εαυτό του, τους συνεργάτες του και εν συνεχεία τον ίδιο τον λαό. Διότι αυτό το τέκνο, όπως σας εξήγησα, η Μεγάλη Ιδέα, δεν ήταν προϊόν μιας επινόησης συμφερόντων της στιγμής ή προϊόν μιας διεκδίκησης πολιτικής, που χρωματίστηκε εκείνη τη στιγμή με έντονα χρώματα, για να παραπλανήσει τον λαό. Ήταν το όχημα το οποίο επί αιώνες μάς καθοδηγούσε και μας έσωζε. Και δεν είχε ιμπεριαλιστική διάσταση, όπως ελέχθη. Είχε διάσταση εθνολογική και είχε και διάσταση αυτοδιαθέσεως, η οποία αρχή της αυτοδιαθέσεως την εποχή εκείνη, μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν κάτι πανίσχυρο και πάνω σε αυτό μπόρεσε να οικοδομήσει τα επιχειρήματά της η Ελλάδα πριν και μετά την Καταστροφή. Σήμερα, λοιπόν, τιμούμε αυτή την Ελλάδα, την Ελλάδα η οποία έφτασε στα έσχατα όριά της, η οποία εν συνεχεία υπέστη μιαν ασύλληπτης έκτασης καταστροφή, ιδίως ο Ελληνισμός της Ιωνίας και του Πόντου, ο Ελληνισμός δηλαδή εκείνος ο οποίος προαιώνια εδέσποζε πολιτιστικά, εμπορικά και κοινωνικά σε εκείνες τις ακτές και ο οποίος, ερχόμενος στην Ελλάδα, καθημαγμένος και αντιμετωπιζόμενος όχι απαραίτητα ευνοϊκά στην αρχή, κατάφερε να μας μπολιάσει, ώστε να μπορούμε να λέμε σήμερα ότι είμαστε όλοι τέκνα και απόγονοι της Μικρασιατικής Καταστροφής, που εξελίχθηκε σε μια νέα «μεγάλη ιδέα», που επικράτησε, στην προσπάθεια δηλαδή της προκοπής και της ευημερίας της πατρίδας μας, εν ασφαλεία. Σας καλώ, κλείνοντας την ομιλία μου, να δείτε πόσο μοιάζει η νέα Μεγάλη Ιδέα που εξέφρασε ο Βενιζέλος το 1928 –ένα σύγχρονο, δηλαδή, κράτος, με αποστολή την ανύψωση της αξίας του ανθρώπου και του λαού και στο εξωτερικό να είναι στοιχείο ειρήνης και αρμονίας των λαών– με το Σύνταγμά μας το σημερινό, το Σύνταγμα δηλαδή που αναθεωρήσαμε πριν από τρία χρόνια και το οποίο στο άρθρο 2 λέει ότι ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας και ότι η Ελλάδα, ακολουθώντας τους γενικά αναγνωρισμένους κανόνες του διεθνούς δικαίου, επιδιώκει την εμπέδωση της ειρήνης, της δικαιοσύνης, καθώς και την ανάπτυξη των φιλικών σχέσεων μεταξύ των λαών και των κρατών. Η ειρήνη και αρμονία των εθνών του Βενιζέλου, η ειρήνη και οι φιλικές σχέσεις του Συντάγματός μας, η νέα Μεγάλη Ιδέα βρίσκεται στο Σύνταγμά μας. Ορκιστήκαμε στη νέα Μεγάλη Ιδέα. Κυρίες και κύριοι συνάδελφοι, σήμερα, εκατό χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, το πιο εύσχημον, το πιο δικαιωμένο μνημόσυνο, η πιο δίκαιη αναγνώριση εκείνης της αβάσταχτης θυσίας είναι να τηρήσουμε τον όρκο που δώσαμε στο Σύνταγμά μας, να τηρήσουμε τον όρκο που δώσαμε στη νέα Μεγάλη Ιδέα. Κωνσταντίνος Αν. Τασούλας Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων
Χαιρετισμός Αναγνωρίζοντας την ιδιαίτερη σημασία της επετείου των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή, η Βιβλιοθήκη της Βουλής διοργανώνει την έκθεση «Ιστορίες επιβίωσης: Μικρασιάτες πρόσφυγες και εργασία στις νέες πατρίδες». Στόχος της Έκθεσης είναι η ανάδειξη όψεων της επαγγελματικής ενσωμάτωσης των προσφυγικών πληθυσμών στις νέες πατρίδες και της συμβολής τους στον εργασιακό βίο της Ελλάδας· και η παράλληλη ανάδειξη των δεξιοτήτων που κατείχαν ή ανέπτυξαν, των επαγγελματικών δραστηριοτήτων στις οποίες ειδικεύτηκαν, της τεχνογνωσίας που εισέφεραν. Η σταδιακή ενσωμάτωση των Μικρασιατών στον ελληνικό κοινωνικό ιστό από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 και εντεύθεν αποτέλεσε το δίχως άλλο τομή στη νεότερη ελληνική ιστορία. Η χώρα ενισχύθηκε δημογραφικά, ο πληθυσμός των παραμεθόριων περιοχών πύκνωσε, ενώ παράλληλα δρομολογήθηκαν μεγάλα δημόσια έργα και αναζωογονήθηκε ο πρωτογενής τομέας με πολλαπλά οφέλη για την ανόρθωση της ελληνικής οικονομίας. Επιπροσθέτως, ο δυναμισμός του προσφυγικού στοιχείου και η ύπαρξη εντός αυτού κοινοτήτων με ιδιαίτερα υψηλό πολιτιστικό κεφάλαιο, όπως λόγου χάρη οι Πολίτες και οι Σμυρνιοί, υπήρξε καταλύτης ευρύτερων διεργασιών, οι οποίες συνέβαλαν τόσο στην έξοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας, όσο και την ενίσχυση της εξωστρέφειας του ελληνικού πνεύματος. Δεν θα ήταν υπερβολή να πει κανείς ότι από τις στάχτες της Μικρασιατικής Καταστροφής αναγεννήθηκε μια νέα Ελλάδα. Η αποκατάσταση και η ενσωμάτωση των προσφύγων είναι βεβαίως ιδιαιτέρως σύνθετα φαινόμενα. Υπό αυτή την έννοια, η έκθεση δεν αποσκοπεί στην εξαντλητική κάλυψη των επιμέρους ιστορικών, οικονομικών και κοινωνικών πτυχών τους, όσο στην ανάδειξη της εργασίας ως στρατηγικής επιβίωσης για τους Μικρασιάτες, αλλά και ως μοχλού κοινωνικής αναδημιουργίας και ανάπτυξης της εθνικής οικονομίας. Σε αυτό το πλαίσιο, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στις θεσμικές παρεμβάσεις που έλαβαν χώρα για την εργασιακή τους αποκατάσταση, τόσο από ελληνικούς, όσο και διεθνείς φορείς. Αυτή ήταν άλλωστε μία από τις κύριες προτεραιότητες της Πολιτείας, μαζί φυσικά με τα προγράμματα στέγασης και κοινωνικής μέριμνας, που αποσκοπούσαν στην κάλυψη των πλέον άμεσων βιοτικών αναγκών. Οι «Ιστορίες επιβίωσης» δεν είναι μια έκθεση πανηγυρικού χαρακτήρα. Είναι ένας φόρος τιμής στον Μικρασιατικό Ελληνισμό και παράλληλα μια απόπειρα ανάδειξης των δυσκολιών, των προκλήσεων αλλά και των μεγάλων επιτυχιών που χαρακτηρίζουν το τιτάνιο εγχείρημα της αποκατάστασης των προσφύγων. Στους διαδρόμους του πρώτου ορόφου του πρώην Δημόσιου Καπνεργοστασίου, όπου αναπτύσσεται η έκθεση, ο επισκέπτης θα έχει την ευκαιρία να αναστοχαστεί και να μάθει για ένα από τα κρισιμότερα κεφάλαια της νεότερης Ιστορίας μας, μέσα από ένα πλήθος εκθεμάτων και τεκμηρίων, τα οποία αντλήθηκαν τόσο από τις συλλογές της Βιβλιοθήκης της Βουλής, όσο και από συνεργαζόμενους φορείς. Θα έχει επίσης τη δυνατότητα να περιηγηθεί και να γνωρίσει από κοντά το ίδιο το κτίριο του Καπνεργοστασίου. Ένα κτίριο τοπόσημο, το οποίο ανεγέρθηκε μεταξύ 1928-1930 και κατά καιρούς προσαρμόστηκε σε διαφορετικές χρήσεις (Καπνεργοστάσιο, έδρα της Στρατιωτικής Υπηρεσίας Αθηνών λίγο πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, έδρα της Στρατιωτικής Καπνοβιομηχανίας και Υγειονομικής Υπηρεσίας μετά το ξέσπασμα του Πολέμου, χώρος φιλοξενίας απόρων και προσφύγων, κυρίως από τη Ρουμανία, μεταξύ 1948 και 1960 κ.ά.). Σημειώνεται ότι είναι η πρώτη φορά που μια επετειακή έκθεση της Βιβλιοθήκης της Βουλής φιλοξενείται στον συγκεκριμένο χώρο, φιλοδοξώντας να τον επανασυστήσει στους φίλους της Βιβλιοθήκης, αλλά και στο ευρύ κοινό.
18 Κλείνοντας αυτόν τον σύντομο χαιρετισμό, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους επιμελητές και τις επιμελήτριες, καθώς και το προσωπικό της Βιβλιοθήκης, που εργάστηκαν άοκνα για τον σχεδιασμό και την επιτυχή ολοκλήρωση μιας προσπάθειας με ιδιαίτερη ιστορική και συμβολική βαρύτητα. Το 1922 είναι ένα αλησμόνητο τραύμα στην ψυχή και το σώμα του ελληνισμού, είναι όμως και ένα διαρκές σύμβολο της ικανότητας του λαού μας να στέκεται όρθιος στις δυσκολότερες των στιγμών. Η αποφασιστικότητα που επέδειξε τότε η Πολιτεία, το πείσμα και ο δυναμισμός του προσφυγικού στοιχείου, απέναντι σε τόσες αντιξοότητες, οφείλουν να είναι οδηγός για εμάς σήμερα. Γεώργιος Μυλωνάκης Γενικός Γραμματέας της Βουλής των Ελλήνων
Εισαγωγή στις Ιστορίες Επιβίωσης «Τα χούγια μας ηνακατωθήκανε με τα χούγια σας. Τα χούγια σας με τα εδικά μας. Ηγινήκαμε μαθές, το ένα» Μαρτυρία Κατερνώς Καρακοσταντήδενας1 Αυτό που τόσο εύγλωττα και βιωματικά περιγράφει η προτασσόμενη μαρτυρία, ο Γ. Θ. Μαυρογορδάτος το αποκάλεσε με ιστορικούς όρους «το μεγαλύτερο ειρηνικό επίτευγμα του νεοελληνικού κράτους – και, κατ’ επέκταση, του νεοελληνικού έθνους», ένα «ανεπανάληπτο» κατόρθωμα.2 Το κατόρθωμα αυτό της ένταξης των προσφυγικών πληθυσμών στη νεοελληνική κοινωνία και της μετέπειτα ώσμωσής τους με τους εντόπιους επιχειρεί να αναδείξει η έκθεση Ιστορίες επιβίωσης, εστιάζοντας στην εργασιακή αποκατάσταση των προσφύγων, πεδίο άμεσα σχετιζόμενο με την ενσωμάτωση σε κάθε νέο κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο, με στόχο την ανάδειξη όψεων της συμβολής τους στον κοινωνικοοικονομικό και επιχειρηματικό βίο της Ελλάδας από τα πρώτα χρόνια της άφιξής τους μέχρι τη δεκαετία του 1940. Το εκθεσιακό αφήγημα υιοθετεί την παραπάνω διττή οπτική, αφενός των μικροϊστοριών των αυτοπτών μαρτύρων και αφετέρου της «επίσημης» ιστορίας του ελληνικού Κράτους, που κλήθηκε να διαχειριστεί τη μαζική έλευση των προσφυγικών ροών μέσω νομοθετικών και θεσμικών παρεμβάσεων, σε εξαιρετικά πιεστικές συνθήκες και υπό το συμβολικό βάρος μιας εθνικής καταστροφής. Ασφαλώς δεν επιδιώκεται η εξαντλητική κάλυψη των επιμέρους ιστορικών, οικονομικών και κοινωνικών πτυχών ενός τόσο σύνθετου φαινομένου, αλλά περισσότερο η θεματοποίηση της εργασίας ως στρατηγικής επιβίωσης για τους Μικρασιάτες πρόσφυγες, ως μέσου διαμόρφωσης ατομικών και συλλογικών ταυτοτήτων και ως μοχλού κοινωνικής αναδημιουργίας και ανάπτυξης της εθνικής οικονομίας. Η Έκθεση δεν αποβλέπει στο να ωραιοποιήσει καταστάσεις ή να καταθέσει «οριστικές» ή «βολικές» αποτιμήσεις. Άλλωστε, όπως προσφυώς επισημαίνει ο Ακαδημαϊκός Π. Κιτρομηλίδης (2010: 169),3 η επιχειρηματολογία περί συμβολής του προσφυγικού πληθυσμού στην ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας έχει «αμφισβητηθεί από σοβαρούς ιστορικούς της οικονομίας που έχουν εξετάσει με την ψυχρή λογική της οικονομικής ανάλυσης τα σχετικά στοιχεία, εντούτοις και μόνη η δραματική αύξηση του πληθυσμού που αντιπροσώπευε η εισροή του προσφυγικού στοιχείου, οι ανάγκες αυτού του πληθυσμού και οι επενδύσεις που έγιναν για την αποκατάστασή του συνιστούσαν μηχανισμούς οικονομικής κινητικότητας και ανάπτυξης». Οι Ιστορίες επιβίωσης ευελπιστούν να τροφοδοτήσουν τον περί την επέτειο 1922-2022 αναστοχασμό, προβάλλοντας μια πτυχή της Μικρασιατικής Καταστροφής που καθόρισε την ιστορική διαδρομή του Ελληνισμού και διαμόρφωσε εν πολλοίς τη σύγχρονη φυσιογνωμία της Ελλάδας: αυτή του μετασχηματισμού μιας ανείπωτης εθνικής τραγωδίας σε δύναμη αναγέννησης και μπολιάσματος σε επίπεδο οικονομικό και πολιτισμικό. «Γιατί ό,τι χάθηκε στην Μικρασία και την Ανατολική Θράκη κερδήθηκε στην άλλη άκρη του Αιγαίου: Μικρασιάτες, Πόντιοι, Κωνσταντινουπολίτες και 1 Στο: Δ. Γ. Μαρή, «Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας στη Χίο», Χιόνη, Μηνιαία χιακή έκδοση Λόγου και Τέχνης, τχ. 7 (Σεπτέμβριος 1992), σ. 12. 2 Γ. Θ. Μαυρογορδάτος, «Το ανεπανάληπτο επίτευγμα», στο Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τόμ. 9, Μικρασιατική Καταστροφή και Ελληνική Κοινωνία (πρόλογος-επιμέλεια: Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης), Αθήνα 1982, σ. 9-12. 3 Π. Κιτρομηλίδης, «Η ιδεολογία του προσφυγισμού», στο: Χ. Κουλούρη (επιμ.), Έξι στιγμές του 20ού αι. 2. Η Μικρασιατική καταστροφή, 1922, Τα Νέα, Αθήνα 2010, σ. 167-173.
20 Θράκες δεν περιορίστηκαν απλώς σε μια οικονομική ή πολιτιστική εισφορά στο εθνικό σύνολο, αλλά στάθηκαν αυτόχρημα συνδημιουργοί στη διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού», όπως σχολιάζει ο Γ. Κ. Τενεκίδης (1980: ιη΄) στον «Πρόλογο» του Α΄ τόμου της Εξόδου.4 Πρόκειται για ένα θέμα επίκαιρο και δυστυχώς πάντοτε ανοικτό, όχι μόνο γιατί στις οικογενειακές αφηγήσεις όλων μας υπάρχουν –σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό– μνήμες από τις χαμένες πατρίδες και ενθυμήματα στοργικά φυλαγμένα σε συρτάρια και σεντούκια, αλλά και γιατί το προσφυγικό ζήτημα εξακολουθεί να βρίσκεται ως τις μέρες μας στον δημόσιο διάλογο της Ελλάδας και της Ευρώπης - με άλλους όρους, υπό άλλες συνθήκες, αλλά με σκληρό πυρήνα το ίδιο διαχρονικό και διατοπικό τραύμα της προσφυγιάς. Αξίζει να επισημανθεί ότι, την περίοδο που η Ελλάδα προσπαθούσε να ενσωματώσει τα διαδοχικά μεγάλα πληθυσμιακά κύματα πριν και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, στο ευρωπαϊκό στερέωμα οι προσφυγικές μετακινήσεις που προέκυψαν κατά τη διάρκεια και μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου συντέλεσαν σε μια σημαντική εξέλιξη, στο να διαμορφωθεί, όπως επισημαίνει ο Ανδριώτης (2020: 3),5 «ένα θεσμικό πλαίσιο προστασίας των εκάστοτε προσφύγων και διαχείρισης του ζητήματος, και γενικότερα το προσφυγικό πρόβλημα να αντιμετωπιστεί, όχι πλέον ως εθνικό, αλλά ως διεθνοποιημένο ζήτημα στο πλαίσιο διακρατικών θεσμών και δράσεων» – διάσταση που σήμερα θεωρείται εν πολλοίς αυτονόητη, αλλά όχι πάντοτε εύκολα εφαρμόσιμη. Ο αφηγηματικός πυρήνας της Έκθεσης συντίθεται από ένα μωσαϊκό με τα κυριότερα επαγγέλματα, αστικά και αγροτικά, τα οποία παρουσιάζονται ως κεντρομόλες περιπτώσεις και πλαισιώνονται από αντικείμενα, πρακτικές και συνήθειες, επεκτείνοντας την έννοια της «εργασίας» ως καθημερινού βιώματος. Παράλληλα με την «από τη βάση» προσέγγιση, γίνεται αναφορά και στις άνωθεν πρωτοβουλίες για τη θεσμική αντιμετώπιση του προσφυγικού ζητήματος, έτσι ώστε να επιτευχθεί μια κατά το δυνατόν πολύπλευρη ανασύνθεση του κόσμου της εργασίας των προσφύγων. Και όλα αυτά μέσα από μια πληθώρα πολυτροπικών εκθεμάτων, που περιλαμβάνουν βιβλία, φυλλάδια, έγγραφα, φωτογραφίες, τρισδιάστατα αντικείμενα και οπτικοακουστικό υλικό, πλαισιωμένα με εισαγωγικά κείμενα και υπομνηματισμό και προερχόμενα από σαράντα και πλέον δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς, καθώς και ιδιώτες συλλέκτες – τους ευχαριστούμε από καρδιάς που μας εμπιστεύτηκαν πολύτιμα τεκμήρια, αυξημένης ιστορικής βαρύτητας και συναισθηματικής φόρτισης. Ως προς τη διάρθρωση, το πρώτο μέρος της Έκθεσης αρχίζει με την απαραίτητη, συνοπτική σκιαγράφηση του ιστορικού πλαισίου, με την εποπτική βοήθεια ενός χρονολογίου με τα σημαντικότερα γεγονότα της περιόδου. Ακολουθεί το ίδιο το γεγονός του ξεριζωμού, όπως αποτυπώνεται σε προφορικές μαρτυρίες για την Καταστροφή και την άφιξη στην Ελλάδα: καταθέσεις ψυχής θραυσματικές, αποσπασματικές, όπως η μνήμη, αντικατοπτρίζονται σε ένα πλέγμα από καθρέφτες, στους οποίους ο επισκέπτης αντικρίζει τον εαύτο του σαν να ανήκει και αυτός στο πλήθος των ξεριζωμένων προσφύγων. Οι μαρτυρίες, ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο της κοινωνικής ιστορίας, διατρέχουν ολόκληρη την Έκθεση, σηματοδοτώντας μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση, η οποία εστιάζει στις ανάγκες, τα εμπόδια και τις ελπίδες των ανθρώπων που αναγκάστηκαν να ξαναστήσουν τις ζωές τους στους τόπους υποδοχής. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται οι θεσμικές παρεμβάσεις για την υποδοχή των προσφύγων, όπως αναδεικνύονται μέσα από πρωτότυπο και ψηφιακό αρχειακό υλικό που περιλαμβάνει νομοθετικά διατάγματα, υπουργικές αποφάσεις, αλλά και διαβατήρια, πιστοποιητικά και άλλα έγγραφα τα οποία καθόρισαν τη δύσκολη αυτή μετάβαση στη ζωή των προσφύγων. Το δεύτερο μέρος της Έκθεσης αρθρώνεται σε τέσσερις νοηματικές νησίδες, με επίκεντρο έννοιες 4 Γ. Κ. Τενεκίδης, «Πρόλογος», στο: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Η Έξοδος, Μαρτυρίες από επαρχίες των δυτικών παραλίων Μικρασίας, τόμ. Α΄ (επιμ. Φ. Δ. Αποστολόπουλου), Αθήνα 1980, σ. ιζ΄-λς΄. 5 Ν. Ανδριώτης, Πρόσφυγες στην Ελλάδα 1821-1940, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Αθήνα 2020.
RkJQdWJsaXNoZXIy MjYz