Λέξεις που πληγώνουν, λέξεις που χαμογελούν
2 | MEΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΒΒ | 2 Γενική επιμέλεια Έλλη Δρούλια Εικονογράφηση εξωφύλλου Μάρθα Μαγείρου, Αγόρι μπροστά στον μαυροπίνακα Σχεδιασμός εντύπου & εξωφύλλου - καλλιτεχνική επιμέλεια Παναγιώτης Ζευγώλης Εκτύπωση Αντώνης Αθηναΐδης, Σπύρος Αναγνωστόπουλος, Παναγιώτης Μαριόλης, Βασίλης Μπαζάκος Βιβλιοδεσία ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ - Π. ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΣ Ο.Ε. Α΄ έκδοση: Μάρτιος 2020 Συντελεστές βιωματικού εργαστηρίου «Λέξεις που πληγώνουν, λέξεις που χαμογελούν» Δημιουργική ιδέα - σχεδιασμός - επιστημονική επιμέλεια Δρ Μαρία Καμηλάκη Γενικός συντονισμός Έλλη Δρούλια Οργάνωση - επιμέλεια Δρ Μαρία Βλασσοπούλου Εμψύχωση Μαρία Καμηλάκη, Δήμητρα Καραμπά © 2020 ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Τηλ.: 210 370.72.27, fax: 210 370.7294 E-mail: reference@parliament.gr www.library.parliament.gr ISBN 978-960-560-191-1
Στα παιδιά, που έχουν δικαίωμα να μη μεγαλώσουν απότομα
Περι εχόμενα Προλογικά. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1. Eισαγωγή. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2. Σημείωμα προς τον/την εκπαιδευτικό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 3. Θεωρητικό πλαίσιο: ο λεκτικός εκφοβισμός (verbal bullying) ως υποπερίπτωση του σχολικού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 4. To βιωματικό γλωσσικό εργαστήριο Λέξεις που πληγώνουν, λέξεις που χαμογελούν. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 4.1. Διδακτική μεθοδολογία και εποπτικά μέσα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 4.2. Διδακτικοί στόχοι και προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 4.3. Προτεινόμενη διάρκεια και σύνδεση με το Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών (Δ.Ε.Π.Π.Σ.) . . . . . . . . . 32 4.4. Δομή. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 4.4.1. Αφόρμηση: οπτικός γραμματισμός. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 4.4.2. Τι είναι ο λεκτικός εκφοβισμός; : ορίζοντας το πεδίο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 4.4.3. Λέξεις που πληγώνουν:ιδεοθύελλα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 4.4.4. Τhink outside the box/Σκέψου εκτός πλαισίου. . . . . . . . . 42 4.4.5. Είσαι το ταίρι μου!:από τις λέξεις που πληγώνουν στις λέξεις που χαμογελούν. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 4.4.6. Facing bullying/Κοιτώντας κατάματα τον λεκτικό εκφοβισμό:σενάρια υπόδυσης ρόλων. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 4.4.7. Κάτω ο λεκτικός εκφοβισμός!:παράπλευρες δράσεις. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 5. Αντί επιλόγου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 6. Γλωσσάρι μεταγλωσσικών όρων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 7. Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
11 ΠΡΟΛΟΓ ΙΚΑ Με ιδιαίτερη υπερηφάνεια η Βιβλιοθήκη της Βουλής κυκλοφορεί τις Λέξεις που πληγώνουν, λέξεις που χαμογελούν: Βιωματικό εργαστήριο για τον λεκτικό εκφοβισμό στο σχολικό περιβάλλον. Οδηγός για εκπαιδευτικούςτης Γλωσσολόγου Δρ. Μαρίας Καμηλάκη, Προϊσταμένης του Τμήματος Κοινοβουλευτικής Βιβλιοθήκης της Βιβλιοθήκης της Βουλής. Μία έκδοση που εντάσσεται στην νέα σειρά Μέθοδοι και Εργαλεία. Μία σειρά που δημιουργήθηκε για να προσφέρει την ευκαιρία σε όλες και όλους τους συναδέλφους να συμβάλλουν ανάλογα με το επιστημονικό τους πεδίο, να καταθέτουν τους καρπούς των εμπειριών τους, να παρουσιάζουν πρακτικές όψεις του εργασιακού περιβάλλοντος και να μεταφέρουν εφαρμοσμένες καλές προσεγγίσεις και πρακτικές που ανταποκρίνονται σε πραγματικές ανάγκες των καιρών μας. Το βιωματικό εργαστήριο για τον λεκτικό εκφοβισμό στο σχολικό περιβάλλον, που άρχισε να λειτουργεί τον Νοέμβριο του 2017, κατά κάποιο τρόπο άντλησε την έμπνευσή του από την πολυμεσική έκθεση Γλωσσόpolis: Περιηγήσεις στη Νέα Ελληνικήπου ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του 2016. Την ιδέα, τον σχεδιασμό περιεχομένου και την επιστημονική επιμέλεια της έκθεσης είχε η Μαρία Καμηλάκη και την διοργάνωση και την διαχείριση η Δρ Μαρία Βλασσοπούλου, Προϊσταμένη του Τμήματος Μπενακείου Βιβλιοθήκης και Συλλογών Πολιτικών Προσωπικοτήτων. Ο Σύνδεσμος Υποτρόφων του Ιδρύματος Ωνάση υπήρξε ευγενικός χορηγός της προσπάθειας. Μία από τις δεκατέσσερις ενότητες της έκθεσης, κάνει χρήση της παροιμίας «Η γλώσσα κόκαλα δεν έχει και κόκαλα τσακίζει» ως τίτλο. Η δύναμη που φέρουν οι λέξεις, η ισχύς των γλωσσικών επιλογών, η επίδραση που έχουν είναι κοινός τόπος. Η αναπαράσταση της «ανόστεης» γλώσσας που καταστρέφει τα οστά εντοπίζεται σε πηγές από την αρχαιότητα, σε βιβλικά κείμενα και την παράδοση, φτάνοντας έως τις μέρες μας.
12 Ο γλωσσικός εκφοβισμός στο σχολείο αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης εποχής που παρουσιάζει έξαρση. Το βιωματικό εργαστήριο «Λέξεις που πληγώνουν, λέξεις που χαμογελούν» έρχεται να προσφέρει ένα εργαλείο αντιμετώπισης της ενδοσχολικής έντασης. Ο Οδηγός για εκπαιδευτικούς σε έντυπη μορφή παρέχει στις διδάσκουσες και τους διδάσκοντες που δεν έχουν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν διά ζώσης το ομώνυμο εργαστήριο, ένα αξιόλογο τεκμηριωμένο βοήθημα να επεξεργαστούν την αυξανόμενη λεκτική βία στο σχολικό περιβάλλον. Παρουσιασμένο με επιστημονικούς όρους και παράλληλα παραστατικά, με παραδείγματα δανεισμένα από την πραγματικότητα, η ομάδα οδηγείται στον δρόμο της ενσυναίσθησης που μετασχηματίζει την οπτική και την χρήση του λόγου. Η «Εισαγωγή» τοποθετεί το γενικότερο πλαίσιο, περιγράφει τις έξι θεματικές κατηγρίες διαφορετικότητας που αντιμετωπίζει και θέτει, προκειμένου να αποδομήσει με απώτερο σκοπό να επαναδομήσει. Ακολουθεί «Σημείωμα προς τον/την εκπαιδευτικό» και στην συνέχεια τίθεται το «Θεωρητικό πλαίσιο: ο λεκτικός εκφοβισμός ως υποπερίπτωση του σχολικού». Σε αυτό το σημείο ξεκινά η παρουσίαση του βιωματικού εργαστηρίου. Η διδακτική μέθοδος, οι στόχοι και τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, η δομή, τα στάδια περιγράφονται αναλυτικά. Ξεκινώντας από τις καρτέλες με τις «λέξεις που πληγώνουν» μεταφερόμαστε στις «λέξεις που χαμογελούν» με δράσεις που ενθαρρύνουν τα παιδιά να εκφράσουν συναισθήματα, που ξεκλειδώνουν την κατανόηση. «Αντί επιλόγου» παρατίθενται σκέψεις μαθητριών και μαθητών που πήραν μέρος στο βιωματικό εργαστήρι την σχολική χρονιά 2017-2018 και συνειδητοποίησαν την ενέργεια και το κύρος των λέξεων. Ο Οδηγός περιλαμβάνει «Γλωσσάρι Μεταγλωσσικών Όρων» εξοικειώνοντας τους χρήστες με επιστημονικούς όρους της Γλωσσολογίας που χρησιμοποιούνται, διευκρινίζοντας το περιεχόμενό τους έτσι ώστε να μην δημιουργούνται ερωτηματικά ή ασάφειες. Μαζί με τον ελληνικό όρο, σε παρένθεση, δίνεται ο αγγλικός όρος ενώ παραδείγματα διευκολύνουν ακόμα περισσότερο την κατανόησή τους. Η πολυσέλιδη «Βιβλιογραφία» η οποία εκτός από την τεκμηριωτική αξία που φέρει, καταγράφει την σχετική ελληνική βιβλιογραφία μαζί με την ετε-
ρόφωνη, παράλληλα παρακινεί σε αναγνώσεις που εμβαθύνουν στο επίκαιρο και αυξανόμενο ζήτημα του σχολικού εκφοβισμού. Επιλογή ελεγμένων διαδικτυακών πηγών δεν λείπει. Το τυπογραφικό στήσιμο υποβοηθά τους αναγνώστες να κατανοήσουν τα βήματα, και στην συνέχεια να τους εντυπωθούν τα στάδια με την σωστή σειρά. Ο Οδηγός συνοδεύεται από στατιστικούς πίνακες και παραστατικά σχήματα, φωτογραφικό υλικό του βιωματικού εργαστηρίου, αφίσες που έχουν συγκεντρωθεί τα τελευταία χρόνια και εντάσσονται στις Ειδικές Συλλογές της Βιβλιοθήκης. Η εικονογράφηση του βιβλίου είναι πλούσια, ποικίλη και υπογραμμίζει το κείμενο. Είναι όμως, πάνω από όλα, ιδιαίτερη. Μεγάλο μέρος της προέρχεται από το άμεσό μας περιβάλλον. Εξηγούμαι. Το αγόρι με τα εκφραστικά ανήσυχα μάτια μπροστά από τον μαυροπίνακα της τάξης στο εξώφυλλο, φιλοτέχνησε η συνάδελφος Μάρθα Μαγείρου, φιλόλογος. Ζωγραφιές, εμπνευσμένες από το θέμα, υπογράφουν παιδιά όλων των εκπαιδευτικών βαθμίδων που παρακολούθησαν το εργαστήριο, καθώς και παιδιά συναδέλφων και φίλων της Βιβλιοθήκης. Η πολυδιάστατη συλλογικότητα υπογραμμίζει το ενδιαφέρον τόσο για το θέμα όσο και το δέσιμο του εργασιακού ιστού της Βιβλιοθήκης της Βουλής. Κλείνοντας, θα ήθελα να εκφράσω ευχαριστίες προς όλες και όλους που συμπορευόμαστε με πνεύμα δημιουργίας σε κλίμα συνεργασίας. Βαθιές ευχαριστίες απευθύνονται προς τον Πρόεδρο της Βουλής των Ελλήνων κ. Κωνσταντίνο Τασούλα, τον Γενικό Γραμματέα της Βουλής των Ελλήνων κ. Γεώργιο Μυλωνάκη και τον Προϊστάμενο της Γενικής Διεύθυνσης Ηλεκτρονικής Διοίκησης, Βιβλιοθήκης και Εκδόσεων κ. Γιώργο Αγγελόπουλο, οι οποίοι ενθαρρύνουν και επικροτούν την παραγωγή πνευματικών καρπών χρήσιμων και ωφέλιμων. Έλλη Δρούλια, Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων 13
1 . Ε ισαγωγή Ο λόγος έχει τη δύναμη να ενώσει ή να διχάσει. Οι γλωσσικές μας επιλογές δεν είναι ουδέτερες· δείχνουν τη στάση μας απέναντι στον Άλλο. Μέσω αυτών μπορούμε να εξορίσουμε συμβολικά τον συνάνθρωπό μας ως «μη φυσιολογικό» και ανεπιθύμητο ή, αντίθετα, να τον προσεγγίσουμε, εκφράζοντας σεβασμό και αποδοχή προς την (όποια) διαφορετικότητά του. Αυτή η διαπίστωση βρίσκεται στον πυρήνα του εργαστηρίου Λέξεις που πληγώνουν, λέξεις που χαμογελούν, με θέμα τον λεκτικό εκφοβισμό (verbal bullying) στο σχολικό περιβάλλον. Εντασσόμενο στον ευρύτερο κύκλο δράσεων εξωστρέφειας της Βιβλιοθήκης της Βουλής, η οποία συστηματικά φροντίζει να εγκαθιδρύει ισχυρούς συνεκτικούς δεσμούς με εστιασμένα ακροατήρια, όπως είναι το μαθητικόεκπαιδευτικό, το Εργαστήριο ξεκίνησε τη διαδρομή του στο Τμήμα Μπενακείου Βιβλιοθήκης & Συλλογών Πολιτικών Προσωπικοτήτων τον Νοέμβριο του 2017. Κατά τα δύο (και πλέον) πρώτα σχολικά έτη λειτουργίας του στο εμβληματικό κτήριο της οδού Λένορμαν 218 (πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο), το επισκέφθηκαν πάνω από 4.000 μαθητές και μαθήτριες σχολείων (Α/θμιας και, κυρίως, Β/θμιας Εκπαίδευσης) της Αθήνας και της περιφέρειας. Παράλληλα, αποτέλεσε την αφετηρία για την πραγματοποίηση μιας σειράς επιμορφωτικών δράσεων, όπως είναι οι συναντήσεις με εκπαιδευτικούςυπεύθυνους προγραμμάτων Αγωγής Υγείας ή/και Σχολικής Διαμεσολάβησης, στην Αθήνα και στον Βόλο, με υπό συζήτηση αντικείμενα τον λεκτικό εκφοβισμό, αλλά και συναφείς θεματικές, όπως ο γλωσσικός σεξισμός και η ρητορική του μίσους (hate speech) στο διαδίκτυο. Οι Λέξεις που πληγώνουν, λέξεις που χαμογελούνμεταφέρθηκαν και στις γειτονιές της πρωτεύουσας και παρουσιάστηκαν σε κατοίκους τριών δημοτικών διαμερισμάτων του Δήμου Αθηναίων, στο πλαίσιο του προγράμματος Ο πολιτισμός στις γειτονιές 15
του Δικτύου Πολιτισμού του Δήμου Αθηναίων (Athens Culture Net), με το οποίο συνεργάζεται η Βιβλιοθήκη της Βουλής από το 2017. Ο παρών Οδηγός αποτελεί τον τελευταίο κρίκο μιας αλυσίδας δράσεων που ευελπιστούν να λειτουργήσουν ως προληπτική παρέμβαση μεταγλωσσικής ευαισθητοποίησης σε θέματα λεκτικής βίας και γλωσσικού προσδιορισμού της διαφορετικότητας (σωματικής, σεξουαλικής, εθνοτικής, φυλετικής κ.ά.). Σε αυτόν περιλαμβάνεται το εκπαιδευτικό υλικό του Εργαστηρίου, πλαισιωμένο από αναλυτικές οδηγίες εφαρμογής, θεωρητική τεκμηρίωση και μεταγλωσσικά σχόλια, καθώς και βιβλιογραφία. Για την εικαστική πλαισίωση του κειμένου επιλέχθηκε η χρήση έργων που φιλοτέχνησαν ειδικά για την παρούσα έκδοση δύο καλλιτέχνιδες, η Μάρθα Μαγείρου και η Ραφαέλα Αναστοπούλου, καθώς και μαθητές/μαθήτριες Α/θμιας και Β/θμιας εκπαίδευσης (κατά σειρά εμφάνισης των έργων: Δημήτρης Αυγουστής, Μαρία Καρακάλου, Ελένη Αυγουστή, Κωστής Ξούριας, Θάλεια Ξούρια) - τους/τις ευχαριστούμε από καρδιάς για τη δημιουργική συμβολή τους. Επίσης, αξιοποιήθηκαν αφίσες που οπτικοποιούν επιμέρους όψεις της διαφορετικότητας (π.χ. τις έμφυλες ταυτότητες, την αναπηρία, την προσφυγική ιδιότητα κ.ά.), οι οποίες έχουν αντληθεί από το σώμα αφισών των Ειδικών Συλλογών της Βιβλιοθήκης της Βουλής και από την πολυμεσική έκθεση Γλωσσόpolis: Περιηγήσεις στη Νέα Ελληνική.1 Η πρωτοτυπία του εκπαιδευτικού προγράμματος Λέξεις που πληγώνουν, λέξεις που χαμογελούνέγκειται στο ότι εστιάζει στη γλωσσική διάσταση του εκφοβισμού: με επίκεντρο τις λέξεις ως σημεία που μεταφέρουν κοινωνικές προσδοκίες, αξίες, ρόλους, αλλά και στερεότυπα και προκαταλήψεις2, στόχος είναι οι μαθητές και οι μαθήτριες, με τη διακριτική καθοδήγηση του εμψυχωτή/της εμψυχώτριας, να «ξεσκεπάσουν» τις λέξεις, να αποκαλύψουν την κωδικοποιημένη σε αυτές κοινωνική πληροφορία και να διερευνήσουν το φαινόμενο του γλωσσικού στιγματισμού του Άλλου, του συμμαθητή/της συμ16 1 Η έκθεση - σε concept, σχεδιασμό περιεχομένου και επιστημονική επιμέλεια της γράφουσας - συνδιοργανώθηκε από τη Βιβλιοθήκη της Βουλής (Τμήμα Μπενακείου Βιβλιοθήκης & Συλλογών Πολιτικών Προσωπικοτήτων) και τον Σύνδεσμο Υποτρόφων του Ιδρύματος Ωνάση· άνοιξε τις πύλες της στο κοινό τον Φεβρουάριο του 2016. 2 Προκατάληψη υπάρχει, όταν ένα άτομο αποδέχεται ένα στερεότυπο ως δική του εσωτερική πεποίθηση (Armour 1995: 741-742): π.χ. η προκατάληψη ότι οι γυναίκες δεν είναι καλές οδηγοί είναι απόρροια του στερεοτύπου ότι οι γυναίκες είναι κατώτερες από τους άνδρες.
μαθήτριας, του συναθλητή/της συναθλήτριας, του συνομήλικου/της συνομήλικης, οποιουδήποτε ή οποιασδήποτε ανήκει σε ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες ή διαφοροποιείται από αυτό που «εμείς», η «κυρίαρχη» ομάδα, θεωρούμε ως «κανονικό», «φυσιολογικό», «αποδεκτό». To εκπαιδευτικό υλικό αναπτύσσεται με επίκεντρο έξι (6) θεματικούς άξονες, που αντιστοιχούν σε ισάριθμες κατηγορίες διαφορετικότητας. Σε όλες τις κατηγορίες οι λέξεις που πληγώνουν,τις οποίες επιδιώκουμε να αποδομήσουμε, αφθονούν: 1. εξωτερική εμφάνιση: π.χ. μπάζο, χοντρός, κοντοστούπα, γυαλάκιας, 2. νοημοσύνη / σχολική επίδοση: π.χ. τούβλο, ηλίθια, νουμπάς, φύτουκλας, σπασικλάκι, 3. κοινωνικό φύλο (ηγεμονική αρρενωπότητα/θηλυκότητα): π.χ. μπούλης, φλώρος, αδερφή / τσόκαρο, εύκολη, γλάστρα, 4. κοινωνικο-οικονομική κατάσταση: π.χ. τελειωμένος, άφραγκος, loser, χωριάτα, ψώνιο, 5. εθνική / εθνοτική προέλευση: π.χ. Πακιστάνι, Αλβαναράς, αράπης, 6. ασθένεια / αναπηρία: π.χ. γκάβακας, κούτσαυλος, παραπλήγας. Συνεκτικός αρμός της λεκτικής περιπλάνησής μας ο μύθος του Προκρούστη, διαχρονικό σύμβολο ακρωτηριασμού του Άλλου, για να τον φέρουμε «στα μέτρα μας». Σε κάθε βήμα της διαδρομής γίνεται συζήτηση για τα κίνητρα που πυροδοτούν τα φαινόμενα λεκτικού εκφοβισμού, το επικοινωνιακό πλαίσιο, αλλά και τον αντίκτυπο που έχουν οι προσβλητικές ετικέτες (labels) στον συναισθηματικό μας κόσμο. Το πρόγραμμα, όμως, δεν μένει στη σκοτεινή πλευρά των λέξεων που πληγώνουν· υπάρχουν και οι λέξεις που χαμογελούν· γιατί η γλώσσα δεν έχει αδιέξοδα. Αντίθετα, μας δίνει τα εκφραστικά μέσα για να περιγράψουμε κάθε μορφή διαφορετικότητας με τρόπο που εκφράζει αποδοχή και ευαισθητοποίηση. Με αυτό το σκεπτικό και μέσα από κιναισθητικές και δημιουργικές δραστηριότητες αναλογιζόμαστε μαζί με τα παιδιά τη διαφορά ανάμεσα σε ζεύγη όπως χοντρέλα και εύσωμη, καθυστερημένο και παιδί με 17
μαθησιακές ιδιαιτερότητες, μπατίρης και οικονομικά ευάλωτος, γύφτουλας και Ρομά, λαθρομετανάστης και παράτυπος μετανάστης, μόγγολο και άτομο με σύνδρομο Down, ψυχάκιας και ψυχικώς πάσχων- τα παραδείγματα είναι πάμπολλα. Η επιλογή ανάμεσα στον πρώτο (στιγματιστικό) και τον δεύτερο (κατάλληλο/γλωσσικώς ορθό) όρο κάθε ζεύγους δεν συνιστά θέμα απλώς υφολογικό· αναδεικνύει την (περισσότερο ή λιγότερο συνειδητή) απόφασή μας να χρησιμοποιήσουμε τη γλώσσα ως όπλο συμβολικής εξόντωσης ή ως εργαλείο επικοινωνίας και προσέγγισης. Το Εργαστήριο στην πλήρη του μορφή αξιοποιεί πολυτροπικά μέσα όπως το βίντεο και η εικόνα, κυρίως όμως λειτουργεί με πρώτες ύλες χρωματιστές καρτέλες (εξού και το κόστος υλοποίησής του είναι αμελητέο) και τη διάθεση των μαθητών και μαθητριών για επικοινωνία, αυτοέκθεση και ανταλλαγή απόψεων χωρίς σεμνοτυφία ή στρουθοκαμηλισμό. Τελικά, στο εργαστήριο Λέξεις που πληγώνουν, λέξεις που χαμογελούν τα παιδιά συμμετέχουν, συζητούν, εκτίθενται και ασκούνται στο να εκφράζουν τις απόψεις τους για θέματα διαφορετικότητας και ετεροπροσδιορισμού, σεβόμενα το δικαίωμα στην ετερότητα· οι διδάσκοντες και οι διδάσκουσες, από την πλευρά τους, παρακολουθούν με ενδιαφέρον τις συζητήσεις των παιδιών, κομίζουν συχνά τη δική τους εμπειρία, αλλά και αποκτούν εργαλεία αντιμετώπισης ενός φαινομένου που απασχολεί έντονα τη σχολική κοινότητα. Γιατί η διαρκώς αυξανόμενη εμφάνιση κρουσμάτων ενδοσχολικής βίας δεν αφήνει περιθώρια για εφησυχασμό. Ως υπεύθυνη για το concept, τον σχεδιασμό του εκπαιδευτικού περιεχομένου και την επιστημονική επιμέλεια του Εργαστηρίου και ως συγγραφέας του παρόντος Οδηγού, ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω προς τον Πρόεδρο της Βουλής των Ελλήνων, κ. Κωνσταντίνο Τασούλα, και τον Γενικό Γραμματέα της Βουλής των Ελλήνων, κ. Γεώργιο Μυλωνάκη, για την αρωγή τους σε μια πρωτοβουλία που έχει το βλέμμα στραμμένο προς τις ανάγκες της σχολικής κοινότητας. Τις πλέον εγκάρδιες ευχαριστίες μου απευθύνω και προς τον κ. Γιώργο Αγγελόπουλο, Προϊστάμενο της Γενικής Διεύθυνσης Ηλεκτρονικής Διοίκησης, Βιβλιοθήκης & Εκδόσεων, την κα Έλλη Δρούλια, Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Βιβλιοθήκης της Βουλής, και την κα Μαρία Βλασσοπούλου, Προ18
ϊσταμένη του Τμήματος Μπενακείου Βιβλιοθήκης & Συλλογών Πολιτικών Προσωπικοτήτων, που εξαρχής αγκάλιασαν την ιδέα και μερίμνησαν διοικητικά και οργανωτικά με τον καλύτερο δυνατό τρόπο για την ευόδωσή της. H κα Βλασσοπούλου, μάλιστα, με την οποία μοιραστήκαμε συζητήσεις και προβληματισμούς κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας του Εργαστηρίου, εμπνεύστηκε και τον τίτλο του, ενώ η κα Δρούλια επιμελήθηκε και την έκδοση του Οδηγού, διατυπώνοντας χρήσιμες παρατηρήσεις. Ξεχωριστές ευχαριστίες αξίζουν και στις κυρίες Δήμητρα Καραμπά, ψυχολόγο και υπάλληλο του Τμήματος Μπενακείου Βιβλιοθήκης & Συλλογών Πολιτικών Προσωπικοτήτων, με την οποία συνεργαστήκαμε άριστα κατά την εμψύχωση του εν λόγω εκπαιδευτικού προγράμματος, και Γεωργία Λιάλιαρη, φιλόλογο, για την πιλοτική υλοποίησή του με τους μαθητές και τις μαθήτριες της θεατρικής ομάδας του 3ου Γενικού Λυκείου Αιγάλεω, καθώς και στον κ. Παναγιώτη Ζευγώλη, για την καλλιτεχνική επιμέλεια του Οδηγού. Τέλος, δεν θα μπορούσα να παραλείψω τις ευχαριστίες προς την κα Θεοδώρα Πετρούλα, Διευθύντρια του Γραφείου του Γενικού Γραμματέα της Βουλής των Ελλήνων, για το ενδιαφέρον που επέδειξε για την αίσια περάτωση της παρούσας έκδοσης. Σε προσωπικό επίπεδο, ένα μεγάλο ευχαριστώ χρωστώ στην οικογένειά μου, τους γονείς μου, τον σύζυγό μου, τα παιδιά μου και τη θεία μου, που καθημερινά με τροφοδοτούν με αγάπη και δύναμη. Eλπίζουμε ο Οδηγός που κρατάτε στα χέρια σας να σας δώσει εναύσματα για συζήτηση με τους μαθητές και τις μαθήτριές σας, βοηθώντας τους να κατανοήσουν, να ερμηνεύσουν και, τελικά, να «αφοπλίσουν» την απειλή του λεκτικού εκφοβισμού. Γιατί όταν οι λέξεις αλλάζουν, σταδιακά ατονούν και οι στάσεις που τις υποστηρίζουν. Δρ Μαρία Καμηλάκη, Προϊσταμένη Τμήματος Κοινοβουλευτικής Βιβλιοθήκης, Βιβλιοθήκη της Βουλής 19
2 . Σημε ίωμα προς τον / την εκπαι δευτ ικό Ο καθοριστικός ρόλος που διαδραματίζουν οι παρεμβάσεις της διοίκησης μιας σχολικής μονάδας και του διδακτικού προσωπικού τόσο στη διαχείριση της διαφορετικότητας εντός του σχολικού περιβάλλοντος, όσο και στην αντιμετώπιση βίαιων συμπεριφορών από τους μαθητές και τις μαθήτριες έχει επιβεβαιωθεί μέσα από πληθώρα ερευνών.3 Ωστόσο, συχνά οι εκπαιδευτικοί εκφράζουν προβληματισμό ως προς το κατά πόσον είναι επαρκώς προετοιμασμένοι για να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά ανάλογα περιστατικά.4 Με δεδομένο ότι ο λεκτικός εκφοβισμός αποτελεί ένα ιδιαίτερα σύνθετο και πολυδιάστατο ενδοσχολικό φαινόμενο, το οποίο χρήζει συστηματικής και δυναμικής αντιμετώπισης, αλλά και που απαιτεί ειδικές γνώσεις, ετοιμότητα και διαπροσωπικές/επικοινωνιακές δεξιότητες, στόχος μας μέσα από τον συγκεκριμένο Οδηγό είναι να σας προτείνουμε ένα γλωσσολογικά ενημερωμένο εκπαιδευτικό υλικό για τον γλωσσικό προσδιορισμό της διαφορετικότητας και τη λεκτική βία, το οποίο εσείς στη συνέχεια θα «εμψυχώσετε» και θα προσαρμόσετε στις ιδιαίτερες ανάγκες της τάξης σας. Μέσα από βιωματικές γλωσσικές δραστηριότητες, συνοδευόμενες από πρακτικές οδηγίες, ευελπιστούμε να σας βοηθήσουμε: P να αναγνωρίζετε τα κρούσματα λεκτικού εκφοβισμού που χρειάζονται παρέμβαση και να προσδιορίζετε τα αίτια εκδήλωσής τους, P να τα προσεγγίζετε παιδαγωγικά με τον πλέον πρόσφορο τρόπο και να αξιολογείτε τις συνέπειές τους για όλες και όλους τους εμπλεκόμενους, 21 3 Βλ. ενδεικτικά Byrne 1994· Yoon 2004· Espelage et al. 2014· Troop-Gordon & Ladd 2015· Veenstra et al. 2014. Πβ. και Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου 2010· Δεληγιάννη-Κουιμτζή κ.ά. 2012· Γραικός κ.ά. 2013. 4 Βλ. Παπαλαζάρου & Αθανασιάδου 2016: 135.
P να τα αξιοποιείτε γλωσσο-διδακτικά και κοινωνικο-συναισθηματικά ως ευκαιρίες μάθησης, ώστε να βελτιώνετε μέσα από καλές πρακτικές το αλληλεπιδραστικό πλαίσιο της σχολικής κοινότητας, P να εξοικειωθείτε με τις ευρύτερες ψυχολογικές, παιδαγωγικές και νομικές προεκτάσεις του φαινομένου της λεκτικής βίας στο σχολικό και ευρύτερα κοινωνικό περιβάλλον. Ασφαλώς, στόχος μας δεν θα μπορούσε να είναι η ανάπτυξη ολοκληρωμένων στρατηγικών αντιμετώπισης του λεκτικού εκφοβισμού σε επίπεδο σχολικής μονάδας. Ένα τέτοιο εγχείρημα θα ήταν ανέφικτο και ουτοπικό μέσα από έναν συνοπτικό Οδηγό. Άλλωστε, σχετική πρόνοια για τον εκφοβισμό (bullying) και την εν γένει καταπολέμηση των διακρίσεων στο σχολικό και ευρύτερα κοινωνικό περιβάλλον έχει ληφθεί τόσο από διεθνείς, όσο και από εγχώριους φορείς. Ενδεικτικά αναφέρουμε το Κοινοτικό Πρόγραμμα Daphne III5 με στόχο «την προστασία παιδιών, νέων και γυναικών από κάθε μορφή βίας που εμφανίζεται σε ιδιωτικό ή δημόσιο χώρο και η εξασφάλιση υψηλού επίπεδου προστασίας της υγείας, της ευημερίας και της κοινωνικής συνοχής». Το εν λόγω πρόγραμμα θεσμοθετήθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο Υπουργών, στο πλαίσιο του γενικού Προγράμματος Θεμελιώδη Δικαιώματα και Δικαιοσύνη.6 Επίσης, σε εθνικό επίπεδο έχουν αναληφθεί επανειλημμένα πρωτοβουλίες από το Υπουργείο Παιδείας & Θρησκευμάτων και εποπτευόμενους από αυτό φορείς (όπως το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο7 και τη Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς)8, από τον Συνήγορο του Πολίτη (2014), την Ε.Ψ.Υ.Π.Ε., με το πρόγραμμα Stop στην ενδοσχολική βία,9 το Κέντρο Πληροφόρησης & Τεκ22 5 Βλ. σχετικά http://www.e-abc.eu/gr/to-ergo/programma-daphne-iii . Πβ. και Ευρωπαϊκό Διακρατικό Πρόγραμμα ΔΑΦΝΗ- Το Χαμόγελο του Παιδιού 2012. 6 Βλ. Παραδεισιώτη & Τζιόγκουρος 2008. 7 Βλ. ενδεικτικά Χηνάς & Χρυσαφίδης 2000· Πετρόπουλος & Παπαστυλιανού 2001· Ανδρέου 2007. 8 Βλ. Πρόγραμμα «Ζούμε όπως κι εσύ». 9 Βλ. σχετικά http://www.antibullying.gr/poioi-eimaste.html . Πβ. και Ε.ΨΥ.Π.Ε. 2008, 2013, καθώς και Δικαίου κ.ά. 2008· Olweus 2009· Τσιάντης & Ασημόπουλος 2010· Ηλιόπουλος 2011.
μηρίωσης για τον ρατσισμό, την οικολογία, την ειρήνη και τη μη βία Αντιγόνη, το οποίο έχει εργαστεί συστηματικά στο πεδίο της σχολικής διαμεσολάβησης,10 το Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας (Κ.Ε.Θ.Ι.), που έχει εκπονήσει έρευνα εστιασμένη σε θέματα διακρίσεων ταυτότητας φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού κ.ά.11 Η δική μας παρέμβαση φιλοδοξεί να συμβάλει κυρίως στο επίπεδο της πρόληψης του λεκτικού εκφοβισμού, καθώς κατασταλτικά μέτρα όπως η επιβολή αποβολών και η ποινικοποίηση των εκφοβιστικών πράξεων όχι μόνο δεν αποβαίνουν αποτελεσματικά για τους μαθητές/τις μαθήτριες, αλλά δημιουργούν και συναισθήματα αντεκδίκησης ή και κλιμάκωσης των σχετικών επιθέσεων, συχνά με απρόβλεπτες ή και τραγικές συνέπειες.12 Ο/η εκπαιδευτικός, επομένως, καλείται να αναδεχθεί τη θέση όχι του «τιμωρού», αλλά του εξομαλυντή των συγκρούσεων, ο οποίος εκ των έσω, ως μέλος της ομάδας, θα μιλήσει ανοικτά με τα παιδιά, δεν θα κομπιάσει, δεν θα αποφύγει τις «δύσκολες» συζητήσεις, ούτε θα συγκαλύψει περιστατικά. Ακόμη περισσότερο, οι μαθητές και οι μαθήτριες χρειάζονται έναν εμπνευσμένο εκπαιδευτικό, ο οποίος δεν αναλώνεται στο να επιπλήττει τον «θύτη»/τους «θύτες» του εκφοβισμού, αλλά διαθέτει τη διεισδυτική ματιά να ανιχνεύσει τους βαθύτερους αιτιακούς παράγοντες του φαινομένου και είναι σε θέση να τους εξηγήσει στην τάξη του απλά και κατανοητά, αλλά πάντα με ειλικρίνεια και ευθύτητα. 23 10 Βλ. σχετικά Γρηγοριάδου & Τέλλιου 2016. 11 Βλ. Μοσχοβάκου & Ντάνη 2018. 12 Flannery et al. 2004. Πβ. και Ρασιδάκη 2015: 84.
Γιατί, τελικά, κάθε απόπειρα ανατομίας του φαινομένου του λεκτικού εκφοβισμού προσφέρει μια πρώτης τάξεως μαθησιακή ευκαιρία για εκπαίδευση στα ανθρώπινα δικαιώματα και καλλιέργεια της δημοκρατικής συνείδησης (πβ. και Συμβούλιο της Ευρώπης 2012). Σας ευχόμαστε καλή επιτυχία στο δύσκολο, αλλά σπουδαίο και γεμάτο προκλήσεις έργο σας! 24 Για λόγους ευκολίας και συντομίας στον Οδηγό που κρατάτε στα χέρια σας επαναλαμβάνονται οι όροι «θύτης» και «θύμα», όπως και στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία (βλ. ενδεικτικά Coloroso 2003). Ωστόσο, σκόπιμο είναι οι εκπαιδευτικοί να είναι εξαιρετικά προσεκτικοί στην επικοινωνιακή διαχείριση των διδακτικών τους παρεμβάσεων και να μην τους χρησιμοποιούν σαν ταμπέλες στο σχολικό περιβάλλον, διότι πρόκειται για έντονα αρνητικά φορτισμένους όρους, οι οποίοι εύκολα μπορεί να οδηγήσουν στον στιγματισμό των μαθητών-αποδεκτών και στην ανατροφοδότηση του φαινομένου της σχολικής βίας. Ως πιο δόκιμες προτείνονται περιφραστικές και περιγραφικές διατυπώσεις του τύπου ‘ο μαθητής που ασκεί εκφοβισμό’ και ‘ο μαθητής που δέχεται εκφοβισμό’. Επίσης, στον παρόντα Οδηγό θα αντισταθούμε σε οποιαδήποτε απόπειρα ψυχογράφησης ή τυπολογίας του προφίλ του «θύτη»: π.χ. συχνά αναφέρεται ότι πρόκειται για παιδιά με αντικοινωνική συμπεριφορά και τάση προς παραβατικότητα, μειωμένη ικανότητα αυτοελέγχου και τήρησης κανόνων, διογκωμένη αντίληψη για τον εαυτό τους και έλλειψη ενσυναίσθησης (empathy) κ.ο.κ. Ο λόγος είναι πάλι ότι στο περιβάλλον του σχολείου η ταμπελοποίηση μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε αυτοεκπληρούμενη προφητεία, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από ερευνητικά δεδομένα σχετικά με τη μελλοντική εξέλιξη των «θυτών» (Fried & Fried 1996· Garrett 2003): συχνά άτομα με παρελθόν «εκφοβιστή», ως ενήλικοι εμπλέκονται σε παράνομες δραστηριότητες, τείνουν προς τις καταχρήσεις εθιστικών ουσιών (ναρκωτικά, αλκοόλ κ.λπ.) και την ενδοοικογενειακή βία, αναπαράγοντας έναν φαύλο κύκλο επιθετικότητας, στον οποίο ενίοτε έχει συμβάλει, έστω και άθελά του, το σχολείο.
3 . Θεωρητ ικό πλαίσι ο : ο λεκτ ικός εκφοβισμός (verbal bul ly i ng) 2 . ως υποπερίπτωση του σχολ ικού Αντικοινωνικές συμπεριφορές που κυμαίνονται από εκδηλώσεις λεκτικής αντιπαράθεσης και ψυχολογικής πίεσης μέχρι και την άσκηση σωματικής βίας δηλώνονται με τον γενικευτικό όρο b u l l y i n g , ο οποίος έκανε την εμφάνισή του στη διεθνή βιβλιογραφία στα μέσα της δεκαετίας του 1990 και στην ελληνική γλώσσα έχει αποδοθεί με ποικιλία όρων, όπως εκφοβισμός, θυματοποίηση, «κάνω τον μάγκα» κ.ά.13 Ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να εκδηλωθεί με διάφορες μορφές, άμεσες ή έμμεσες. Οι άμεσες μορφές, όπως είναι λ.χ. η φθορά της περιουσίας του άλλου ή η ανταλλαγή ύβρεων στο προαύλιο, γίνονται ευκολότερα αντιληπτές, με αποτέλεσμα να λαμβάνονται κατάλληλα μέτρα από τη σχολική κοινότητα. Αντίθετα, οι έμμεσες ή συγκεκαλυμμένες μορφές, όπως ο σιωπηρός εκβιασμός, η κοινωνική απομόνωση και ο σκόπιμος αποκλεισμός από την ομάδα, είναι πολύ πιο «ύπουλες» και μπορούν να διαφύγουν την προσοχή των υπολοίπων, παρατείνοντας και μεγεθύνοντας τις επιβαρυντικές συνέπειες του εκφοβισμού.14 Παρά το γεγονός ότι στη βιβλιογραφία διακρίνονται διάφορες εκφάνσεις εκφοβισμού (σωματικός, λεκτικός, ψυχολογικός, διαδικτυακός),15 σύμφωνα με τους Smith & Sharp (1994:1) πρόκειται κατ’ ουσίαν για μία συμπεριφορά, με κοινά χαρακτηριστικά τη συστηματική, εσκεμμένη και απρόκλητη κατάχρηση εξουσίας από έναν δράστη-«θύτη» («εκφοβιστή») προς έναν στόχο- «θύμα» και την επιθυμία για κυριαρχία του πρώτου εις βάρος του δεύτερου, 25 13 Βλ. Παραδεισιώτη & Τζιόγκουρος 2008: 3· Stavrinides et al. 2010· Ρασιδάκη 2015. Πβ. και Γιωτάκος 2008. 14 Βλ. Rigby 2002· Smith et al. 2004· Georgiou & Stavrinides 2008· Pinheiro 2006· Stavrinides et al. 2010. 15 Βλ. ενδεικτικά Espelage & Swearer 2003· Ψάλτη & Κωνσταντίνου 2007.
με σκοπό την πρόκληση σωματικού ή/και ψυχικού πόνου. Σε αυτή την καταδυναστευτική συνθήκη, οι «θύτες» συχνά χαρακτηρίζονται ως «οι ισχυροί» και αντλούν μέσα από την επιθετική τους συμπεριφορά κάποιου είδους όφελος, όπως ευχαρίστηση, κύρος ή ακόμα και υλικές απολαβές. Αντίθετα, τα «θύματα» αυτόματα λαμβάνουν τη συμβολική θέση του αδύναμου και ανυπεράσπιστου, έρμαιου στις ορέξεις του/των δυνατού/-ών. Κι όλα αυτά δεν αποτελούν παρά μία όψη – δυσάρεστη και ακραία – της προσπάθειας των παιδιών και των εφήβων να διαμορφώσουν την ταυτότητά τους, να ορίσουν τη σχέση τους με τους άλλους και με τον εαυτό τους και να εξασφαλίσουν «διαβατήρια» ένταξης και παραμονής σε διάφορες ομάδες συνομηλίκων.16 Ο λεκτ ι κός εκφοβ ι σμός ως υποπερίπτωση του σχολικού σχετίζεται με την επίθεση στον Άλλο μέσω του λόγου, καθώς από πολύ νωρίς τα νεαρά γλωσσικά υποκείμενα συνειδητοποιούν τη δύναμη των λέξεων, με αποτέλεσμα συχνά να αρέσκονται στο να επιδίδονται σε «εξουσιαστικά» παιχνίδια άσκησης δύναμης (π.χ. ήδη από τη νηπιακή ηλικία η φράση Δεν σε έχω φίλο/-ηή Δεν θα σε καλέσω στο πάρτυ μουχρησιμοποιείται σαν λεκτικό όπλο από λιλιπούτειους ομιλητές και ομιλήτριες). Συνήθεις εκδηλώσεις του λεκτικού εκφοβισμού είναι η χρήση υβριστικών και προσβλητικών όρων, η παρώδηση και η κοροϊδία, η διάδοση ψευδών φημών κ.ά. Υπό αυτή την έννοια εμφανίζει επικαλύψεις με άλλες μορφές, όπως ο συνα ι σθηματ ι κός , που περιλαμβάνει απειλές και άσκηση πίεσης προς το «θύμα», ο σεξουαλ ι κός , που στο αρχικό του στάδιο εκδηλώνεται μέσω άσεμνων και πειρακτικών σχολίων, αλλά και ο δ ι αδ ι κ τ υακός (cyberbullying),17 που εκτυλίσσεται σε ψηφιακά περιβάλλοντα και έχει προσλάβει ιδιαίτερα ανησυχητικές διαστάσεις στις μέρες μας (λ.χ. αποστολή υβριστικού ή απειλητικού υλικού μέσω e-mails, προσβλητικά σχόλια σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αποκλεισμός ενός ατόμου από μια δικτυακή ομάδα ή κοινότητα πρακτικής κ.ά.). 26 16 Βλ. Ρασιδάκη 2015: 15-20. 17 Bλ. ενδεικτικά Ρασιδάκη 2015: 177-179.
RkJQdWJsaXNoZXIy MjYz