ΣΥΛΛΟΓΟΣΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣΒΟΥΛΗΣΤΩΝΕΛΛΗΝΩΝ «Με μια καρδίαν όλοι, μια γνώμην, μια ψυχή»: Επαναστατικά τραγούδια των Ελλήνων από τον Θούριο του Ρήγα ώς την Επανάσταση ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ της εορταστικής εκδήλωσης για την επέτειο της 25ης Μαρτίου 1821 ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Παρασκευή 22Μαρτίου 2019
Σελιδοποίηση: Δημήτρης Ι. Ζαζάς Μακέτα εξωφύλλου: Ειρήνη Μανουσάκη Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία: Διεύθυνση Εκδόσεων & Εκτυπώσεων © ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ & ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ e-mail: reference@parliament.gr ISBN: 978-960-560-173-7
Π Ρ Ο Γ Ρ Α ΜΜ Α Προσφώνηση του Ιωάννη Σιαμπάνη Προέδρου του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής Ομιλία της Λίλας Θεοδόση Βιβλιοθήκη της Βουλής Θέμα: «Με μια καρδίαν όλοι, μια γνώμην, μια ψυχή»: Επαναστατικά τραγούδια των Ελλήνων από τον Θούριο του Ρήγα ώς την Επανάσταση» ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ Τη Υπερμάχω Του Κίτσου η μάνα Λουλούδι της Μονεμβασιάς Λάμπουν τα χιόνια στα βουνά Στη μέση στην Αράχωβα Αρκαδινή Εθνικός Ύμνος Χορωδία: Μουσικό Σχολείο Ιλίου
ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΗ Κύριε Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία τέως Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία και Κύριοι πρώην Πρόεδροι της Βουλής, Κυρία και Κύριοι Αντιπρόεδροι της Βουλής, Κυρία και Κύριοι Εκπρόσωποι των Κομμάτων, Κυρίες και Κύριοι Βουλευτές, Κύριε Γενικέ Γραμματέα της Βουλής, Κύριε Πρόεδρε του Επιστημονικού Συμβουλίου, Κυρία Πρόεδρε της Εκτελεστικής Επιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Κύριε Ειδικέ Γραμματέα, Κύριε Φρούραρχε, Κυρίες και Κύριοι συνάδελφοι Βρισκόμαστε στο κατώφλι της σημαντικότερης επετείου της σύγχρονης ελληνικής πολιτείας: δύο χρόνια πριν από τη συμπλήρωση 200χρόνων από την έναρξη του Αγώνα της Ανεξαρτησίας το 1821, που οδήγησε στην ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε καθοριστικής σημασίας, όχι μόνο για την αναγέννηση του ελληνικού έθνους, αλλά συνολικά για τον Φιλελευθερισμό στην ευρωπαϊκή ήπειρο του 19ου αιώνα, καθώς το ελληνικό αίτημα για ελευθερία παρακίνησε πλήθος υποστηρικτών. Έχει, λοιπόν, ο ελληνικός ξεσηκωμός ευρύτερη ιστορική διάσταση. Οι δύο αιώνες που έχουν μεσολαβήσει είναι ικανό διάστημα ώστε, με ιστορική απόσταση και ψύχραιμη προσέγγιση, να μην αναλωθούμε απλώς σε πα7
νηγυρικούς λόγους και τυποποιημένες επετειακές εκδηλώσεις, αλλά να αποδυθούμε σε απολογισμό και κριτική· κι αυτή όμως οφείλουμε να την επιχειρήσουμε όχι ομφαλοσκοπώντας, αλλά αποσκοπώντας στην αυτοσυνειδησία, ώστε να τοποθετηθούμε υπεύθυνα έναντι της τρέχουσας πραγματικότητας και της ιστορικής προοπτικής της χώρας μας και του απανταχού Ελληνισμού. Ο Σύλλογος Εργαζομένων της Βουλής, συνεχίζοντας πολυετή παράδοση, επιμελείται κάθε χρόνο την εορταστική επέτειο, με ομιλίες, μουσική και τραγούδια, υλικό αποθησαυρισμένο που, σε συνεργασία με την Διεύθυνση Βιβλιοθήκης και την Διεύθυνση Εκδόσεων και Εκτυπώσεων, θα αξιοποιηθεί συνολικά. Την ομιλία της επετείου θα εκφωνήσει η κυρία Λίλα Θεοδόση, Προϊσταμένη του Τμήματος Κοινοβουλευτικών Αρχείων της Διεύθυνσης Βιβλιοθήκης της Βουλής. Θέμα της οι Θούριοι, τα ορμητικά πολεμικά τραγούδια, τα εμβατήρια. Τα τραγούδια που μετέφεραν μηνύματα ελευθερίας, παρακινούσαν για ξεσηκωμό και εμψύχωναν τον πληθυσμό για Αγώνα κατά της σκλαβιάς. Ανάμεσά τους ο πιο γνωστός σε όλους μας προεπαναστατικός πατριωτικός ύμνος, ο Θούριος του Ρήγα Βελεστινλή. Γραμμένος το 1797, διαδόθηκε και τραγουδήθηκε στα Βαλκάνια κατά τις παραμονές της Επανάστασης. Η εορταστική μας εκδήλωση ολοκληρώνεται με την χορωδία Μουσικού Σχολείου Ιλίου. Ευχαριστούμε τα παιδιά και τους δασκάλους τους για την πρόθυμη ανταπόκρισή τους. Καλώ στο βήμα την κυρία Λίλα Θεοδόση. Χρόνια Πολλά σε όλους και όλες μας! Αθήνα, 22Μαρτίου 2019 Ιωάννης Σιαμπάνης Πρόεδρος του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής 8 ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
«Με μια καρδίαν όλοι, μια γνώμην, μια ψυχή»:1 Επαναστατικά τραγούδια των Ελλήνων από τον Θούριο του Ρήγα ώς την Επανάσταση Κύριε Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία τέως Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία και Κύριοι πρώην Πρόεδροι της Βουλής, Κυρία και Κύριοι Αντιπρόεδροι της Βουλής, Κυρία και Κύριοι Εκπρόσωποι των Κομμάτων, Κυρίες και Κύριοι Βουλευτές, Κύριε Γενικέ Γραμματέα της Βουλής, Κύριε Πρόεδρε του Επιστημονικού Συμβουλίου, Κυρία Πρόεδρε της Εκτελεστικής Επιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Κύριε Ειδικέ Γραμματέα, Κύριε Φρούραρχε, Κυρίες και Κύριοι συνάδελφοι Το 1814, ο Άγγλος στρατιωτικός και διπλωμάτης William Martin Leake, έχοντας ταξιδέψει σε διάφορα μέρη ανά την Ελλάδα για περισσότερα από πέντε χρόνια στις αρχές του 19ου αιώνα, σημείωνε στο περιηγητικό κείμενό του (Researches in Greece) σχετικά με τα τραγούδια των Ελλήνων: Οι Έλληνες κάνουν μπαλάντες και τραγούδια για όλα τα θέματα και για κάθε περίσταση. [...] Οι Έλληνες της Βιέννης συνθέσανε, γύρω στις αρχές της Γαλλικής επανάστασης, πολλά τραγούδια προκειμένου να παρακινήσουν τους συντοπίτες τους να αποτινάξουν τον τουρκικό ζυγό· και 9
μερικά από αυτά είναι τα καλύτερα δείγματα των δυνατοτήτων της γλώσσας σε τέτοιου είδους συνθέσεις.2 Από τους «Έλληνες της Βιέννης» που εκείνη την περίοδο συνέθεσαν τραγούδια για να «παρακινήσουν τους συντοπίτες τους να αποτινάξουν τον τουρικό ζυγό» ο πιο γνωστός, διαχρονικά και χωρίς αμφιβολία, είναι ο Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος. Ο Ρήγας γεννήθηκε στο Βελεστίνο της Θεσσαλίας, ίσως το 1757. Σύμφωνα με τον Χριστόφορο Περραιβό (1773-1863), έναν από τους συντρόφους του Βελενστινλή και συντάκτη της βιογραφίας του, ο Ρήγας πήγε σχολείο στη Ζαγορά.3 Σε νεαρή ηλικία φαίνεται ότι βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου εντάχθηκε στο φαναριώτικο περιβάλλον αναλαμβάνοντας τη θέση του γραμματέα του ηγεμόνα Αλέξανδρου Υψηλάντη. Γύρω στο 1786βρέθηκε στη Βλαχία, όπου συμπλήρωσε τη μόρφωσή του και εργάστηκε σε διοικητικές θέσεις, κοντά σε ηγεμόνες, ασχολούμενος παράλληλα και με εμπορικές επιχειρήσεις. Το 1790 παρέμεινε για μερικούς μήνες στη Βιέννη, όπου εξέδωσε τα πρώτα βιβλία του. Το ένα είναι το Σχολείον των ντελικάτων εραστών, όπου διασκευάζει έξι αισθηματικές ιστορίες του Γάλλου Ρετίφ ντε λα Μπρετόν (Restif de la Bretonne), εμπλουτίζοντάς τες με στίχους από τραγούδια φαναριώτικης προέλευσης.4 Το άλλο είναι το Φυσικής Απάνθισμα, ένα ανθολόγιο επιστημονικών γνώσεων της εποχής, σε μορφή διαλόγου μεταξύ δασκάλου και μαθητή.5 Έπειτα από κάποια χρόνια διαμονής στο Βουκουρέστι, βρέθηκε πάλι στη Βιέννη το 1796, για να συνεχίσει το εκδοτικό του πρόγραμμα, με σαφείς πια επαναστατικές στοχεύσεις. Οι περίφημοι χάρτες του, η Επιπεδογραφία της Κωνσταντινουπόλεως, η Νέα Χάρτα της Βλαχίας, η Γενική χάρτα της Μολδοβίαςκαι η δωδεκάφυλλη Χάρτα της Ελλάδος, όλα του 1797, δεν είναι απλές γεωγραφικές απεικονίσεις, αλλά εμπλουτίζονται με εγκυκλοπαιδικό και ιστορικό υλικό, με σαφές εθνικό περιεχόμενο, καθώς περιέχουν πληροφορίες για ιστορικά γεγονότα και σημαντικά πρόσωπα της εποχής, απεικονίζουν αρχαία νομίσματα, αναπαράγουν αρχαία επιγράμματα.6 Το ίδιο έτος δημοσιεύει και το Εγκόλπιον στρατιωτικόν, το οποίο βασίζεται σε ξένα εγχειρίδια στρατιωτικής τέχνης και στο οποίο περιλαμβάνονται δύο τραγούδια: ο Ύμνος πατριωτικός της Ελλάδος και όλης της 10 ΛΙΛΑ ΘΕΟΔΟΣΗ
Γραικίας προς ξαναπόκτησιν της αυτών Ελευθερίαςκαι το Τι καρτερείτε, φίλοι και αδελφοί.7 Τα πολιτικά κείμενα του Ρήγα αποτελούν την κορύφωση της συγγραφικής του δραστηριότητας και ό,τι έμελλε να είναι το τελευταίο του έργο. Πιθανότατα τον Νοέμβριο του 1797τυπώθηκε σε φυλλάδιο η Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων νήσων και της Βλαχομπογδανίας. Το φυλλάδιο τυπώθηκε μυστικά στο τυπογραφείο των Αδελφών Πούλιου στη Βιέννη, εικάζεται όμως ότι δήλωνε παραπλανητικά ως τόπο έκδοσης τη Βενετία και χρόνο έκδοσης το 1798.8 Το έργο αρχίζει με ένα προοίμιο, το οποίο θεωρείται ως διακήρυξη της ελληνικής ανεξαρτησίας και στο οποίο τίθεται και ο προσδιορισμός της συλλογικής ταυτότητας του «λαού» ως «απογόνου των Ελλήνων».9 Η συνέχεια απαρτίζεται από τρία μέρη: «Τα Δίκαια του Ανθρώπου», όπου σε 35 άρθρα παρουσιάζονται τα δικαίωματα των πολιτών και στην πραγματικότητα «αποτυπώνεται το αίτημα της πολιτικής νομιμότητας και του ελέγχου της αυθαιρεσίας της εξουσίας» 10 ένα κείμενο με τίτλο «Αρχή της νομοθετημένης πράξεως, και ψυχή της διοικήσεως, τάξις και τρόποι πώς να επακολουθώνται παρά των πολιτών», που είναι ο καταστατικός χάρτης της ελεύθερης πολιτείας η οποία θα προέκυπτε από την επανάσταση, με άλλα λόγια ένα Σύνταγμα, με 124 άρθρα και παράρτημα με περιγραφή της σημαίας·11 και τέλος την ποιητική σύνθεση με τίτλο «Θούριος, ήτοι ορμητικός πατριωτικός ύμνος πρώτος, εις τον ήχον: Μία προσταγή μεγάλη».12 Σύμφωνα με τις πηγές, το έργο τυπώθηκε σε 3.000αντίτυπα. Κάποια από αυτά διοχετεύθηκαν στην Κεντρική Ευρώπη, στις ελληνικές κοινότητες της Ουγγαρίας, της Τρανσυλβανίας, των Παρίστριων ηγεμονιών, στην Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη και από εκεί πιθανώς στην Κρήτη και τα ελληνικά νησιά. Ο κύριος όγκος των αντιτύπων του φυλλαδίου, σε κιβώτια, επρόκειτο να μεταφερθεί στην Ελλάδα από τον ίδιο τον Ρήγα και να διανεμηθεί στον λαό. Με τη σύλληψη του Ρήγα και των συντρόφων του τον Δεκέμβριο του 1797, τα κιβώτια κατασχέθηκαν και καταστράφηκαν από τις αυστριακές αρχές περί τα 2.785σώματα.13 Όλα τα αντίτυπα της πρώτης αυτής έκδοσης της Νέας Πολιτικής Διοικήσεωςθεωρούνται οριστικά χαμένα. Τα κείμενα σήμερα τα γνωρίζουμε από χει11 ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
ρόγραφα αντίγραφα ή χειρόγραφες μεταφράσεις στα γερμανικά και τα ρωσικά, που έγιναν εκείνη την εποχή ή σε λίγο μεταγενέστερους χρόνους.14 Ο Θούριος, από την άλλη, έχει δική του, αυτοτελή τύχη, η οποία ξεκινά το ίδιο έτος της εκτέλεσης του Ρήγα, το 1798, όταν ο Χριστόφορος Περραιβός τον επανεκδίδει στην Κέρκυρα, μαζί με δύο ακόμη επαναστατικά τραγούδια – το ένα του Ρήγα, ο Ύμνος Πατριωτικόςαπό το Εγκόλπιον Στρατιωτικόν.15 Ο Θούριος, στη μορφή που παραδίδεται σήμερα, αποτελείται από 126ιαμβικούς δεκατρισύλλαβους στίχους, οξύτονους, με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία: Ὣς πότε παλικάρια, νὰ ζοῦμε στὰ στενά, μονάχοι σὰ λεοντάρια, στὲς ράχες, στὰ βουνά; Σπηλιὲς νὰ κατοικοῦμε, νὰ βλέπωμεν κλαδιά, νὰ φεύγωμ’ ἀπ’ τὸν κόσμον, γιὰ τὴν πικρὴ σκλαβιά; Νὰ χάνωμεν ἀδέλφια, πατρίδα καὶ γονεῖς, τοὺς φίλους, τὰ παιδιά μας κι ὅλους τοὺς συγγενεῖς; Καλλιό ’ναι μίας ὥρας ἐλεύθερη ζωή, παρὰ σαράντα χρόνοι σκλαβιὰ καὶ φυλακή. Αλλά ας δούμε τις καταβολές, την ετυμολογία και τη διαδρομή της λέξης θούριος. Είναι η μορφή του επιθέτου που χρησιμοποιούν οι Αττικοί ποιητές, κυρίως ο Αισχύλος, αλλά και ο Σοφοκλής και ο Αριστοφάνης, αντί του θούρος, που απαντάται στην Ιλιάδαως χαρακτηρισμός του θεού Άρη. Σημαίνει ορμητικός, σφοδρός, μαινόμενος, πολεμικός (η φράση θούρις ασπίςσημαίνει την ασπίδα ορμητικού πολεμιστή). Στην περίπτωση του Ρήγα η χρήση της λέξης παραπέμπει μάλλον στον Λακεδαίμονα ποιητή του 7ου αι. π.Χ. Τυρταίο, του οποίου τα πολεμικά άσματα τραγουδιόντουσαν από τους Σπαρτιάτες για την εξύψωση του φρονήματος στο πεδίο της μάχης και ο οποίος θεωρείται ο υμνητής της ανδρείας του πολίτη.16 Ο Τυρταίος χρησιμοποιεί το επίθετο ως χαρακτηρισμό του θεού Άρη στο απόσπασμα με τίτλο «Έπαινος τόλμης»: κι η δόξα δεν ξεγράφεται ποτέ ή τ’ όνομά του αλλά μες στο χώμα γίνεται αθάνατος και ζει 12 ΛΙΛΑ ΘΕΟΔΟΣΗ
εκείνος που σαν πολεμά και μάχεται και στέκει για την πατρίδα και τα παιδιά ο ορμητικός Άρης τον κάνει να χαθεί!17 Η επιθυμία να συνδεθεί ο Θούριοςμε την αρχαιοελληνική παράδοση είναι προφανής. Παράλληλα, όμως, ο Ρήγας έχει υπόψη του τα πολιτικά και ιδεολογικά ρεύματα της εποχής. Στην αρχή του προοιμίου της Νέας Πολιτικής Διοικήσεως διαβάζουμε τις φράσεις: «Υπέρ των νόμων και της πατρίδος. Ελευθερία, ισοτιμία, αδελφότης» – μετάφραση του γνωστού συνθήματος «Liberté-ÉgalitéFraternité» και επομένως σαφής αναφορά στη Γαλλική Επανάσταση.18 Η νέα πολιτική διοίκηση που προτείνει ο Ρήγας, το σύνταγμά του είναι βασισμένο στο γαλλικό σύνταγμα του 1793, ενώ το επίθετο «πατριωτικός» στον τίτλο του Θούριου, αλλά και η χρήση του σε άλλες μορφές («πατριωτισμόν», «πατριώται») εντός του ποιήματος μας οδηγούν στον όροpatriote.19 Η λέξη δήλωνε τον υποστηρικτή της Επανάστασης, κατά την ορολογία των Ιακωβίνων, του πολιτικού κινήματος της Γαλλικής Επανάστασης με επικεφαλής τον Ροβεσπιέρο. Ο Ρήγας, προφανώς επηρεασμένος από αυτές τις αρχές, τις αναδιατύπωσε και τις εξέφρασε αποτελεσματικά στους τέσσερις τελευταίους στίχους του Θούριου, με τους οποίους μεταφέρει το αίτημα για ελευθερία, ισότητα (δικαιοσύνη) και αδελφότητα στην ελληνική πραγματικότητα: Στεριᾶς καὶ τοῦ πελάγου νὰ λάμψῃ ὁ σταυρός, καὶ στὴν δικαιοσύνην νὰ σκύψῃ ὁ ἐχθρός. Ὁ κόσμος νὰ γλιτώσῃ ἀπ’ αὔτην τὴν πληγή, κι ἐλεύθεροι νὰ ζῶμεν, ἀδέλφια εἰς τὴν γῆ. Ο Θούριοςαποτελούσε στην πραγματικότητα λειτουργικό τμήμα των επαναστατικών σχεδιασμών του Ρήγα, ως τρίτο μέρος του επαναστατικού φυλλαδίου. Η Νέα Πολιτική Διοίκησις ήταν εργαλείο πολιτικής θεωρίας και ιδεολογικής προπαγάνδας. Ο Θούριος, αν και έμμετρο κείμενο, στόχευε στην εξειδίκευση των πολιτικών αρχών και των επαναστατικών κινήσεων του σχεδίου. Πρόκειται συγχρόνως για διακήρυξη ιδεών, προσκλητήριο πολιτικών και στρατιωτικών συμμαχιών, οδηγίες ανορθόδοξου πολέμου και παγίωσης ενός επαναστατικού 13 ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
τελετουργικού.20 Και σχετικά με αυτό, δεν είναι τυχαίο ότι ο Ρήγας ενσωματώνει και έναν όρκο «κατά της τυραννίας και της αναρχίας»: Ὦ Βασιλεῦ τοῦ κόσμου, ὁρκίζομαι σὲ σέ, στὴν γνώμην τῶν τυράννων νὰ μὴν ἐλθῶ ποτέ. Μήτε νὰ τοὺς δουλέψω, μήτε νὰ πλανηθῶ, εἰς τὰ ταξίματά τους, γιὰ νὰ παραδοθῶ.[…] Πιστὸς εἰς τὴν πατρίδα, συντρίβω τὸν ζυγόν, ἀχώριστος γιὰ νά ’μαι ὑπὸ τὸν στρατηγόν, Κι ἂν παραβῶ τὸν ὅρκον, ν’ ἀστράψ’ ὁ οὐρανός καὶ νὰ μὲ κατακάψῃ, νὰ γένω σὰν καπνός.21 Πρέπει να έχουμε υπόψη, ωστόσο, ότι το κρίσιμο πολιτικό λεξιλόγιο του Θούριου, οι λέξεις τύραννος, πατρίδα, ελευθερία, αδέλφια κ.λπ., που αποτελούν το ιδεολογικό δυναμικό του, έχουν πρώτα απ’ όλα κοινωνικό πρόσημο και όχι εθνικό. Ο «τύραννος» δεν είναι ο δυνάστης μιας εθνικής κοινότητας και τα «αδέλφια» δεν είναι μόνον οι ομοεθνείς. Το επαναστατικό μήνυμα του Ρήγα ξεπερνά τις εθνοτικές, θρησκευτικές και γλωσσικές ταυτότητες. Είναι προσκλητήριο απευθυνόμενο σε όλους εκείνους που καταπιέζονται από την αυθαιρεσία του απόλυτου μονάρχη: Νὰ σφάξωμεν τοὺς λύκους, ποὺ τὸν ζυγὸν βαστοῦν, καὶ Χριστιανοὺς καὶ Τούρκους σκληρὰ τοὺς τυραννοῦν.22 Οι ιδέες διαχέονται, μεταλαμπαδεύονται, παίρνουν νέα νοήματα, υπηρετούν τους χρήστες τους στο ευρωπαϊκό πλαίσιο. Η νοηματοδότηση λέξεων όπως τύραννος, πατρίδα, ελευθερία, αδέλφια με εθνικό περιεχόμενο είναι το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας που θα εξελιχθεί τις επόμενες δύο δεκαετίες στο πλαίσιο ωρίμασης του νεοελληνικού Διαφωτισμού και όταν στο ιστορικό προσκήνιο θα εμφανιστεί η προοπτική της εθνικής αυτοδιάθεσης. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1824, η αλλαγή αυτή γίνεται φανερή στον «Ύμνον εις την ελευθερίαν» του Σολωμού: «Ο Ρήγας βλέπει πρώτιστα την κοινωνική εκδοχή της ελευθερίας· τα 14 ΛΙΛΑ ΘΕΟΔΟΣΗ
εικοσιπέντε κρίσιμα χρόνια που μεσολάβησαν έχουν διαφοροποιήσει τις συνειδήσεις, κι έτσι ο Σολωμός υμνεί την εθνική ελευθερία και τις συγκρούσεις, τη νίκη».23 Για να φτάσουμε όμως έως εκεί, μεσολαβούν αρκετές ζυμώσεις. Το 1797ο Ναπολέων Βοναπάρτης, ως διοικητής των γαλλικών δυνάμεων, καταφέρνει σημαντικές νίκες στο μέτωπο της Ιταλίας. Ως αποτέλεσμα, τον Ιούνιο του ίδιου έτους καταπλέει στο λιμάνι της Κέρκυρας ο στρατηγός και φίλος του Ναπολέοντα Ανσέλμο Ζεντιγί (Anselmo Gentilly). Τα Επτάνησα περνάνε υπό γαλλικό έλεγχο, για ένα διάστημα περίπου δύο ετών. Οι Γάλλοι καταφθάνουν στα Ιόνια ως ελευθερωτές, φυτεύεται στα νησιά το δέντρο της ελευθερίας, γίνονται επαναστατικές διαδηλώσεις, καίγονται η Χρυσή Βίβλος (libro d’ oro) και τα εμβλήματα των ευγενών, ακούγονται επαναστατικά τραγούδια στον ρυθμό της Μασσαλιώτιδας.24 Επικρατεί ένα κλίμα ελευθερίας και εκδημοκρατισμού, ενθαρρύνεται η χρήση της ελληνικής στα δημόσια έγγραφα, ιδρύονται δημόσια σχολεία, δημόσια βιβλιοθήκη και τυπογραφείο στην Κέρκυρα, όπου τυπώνονται το 1798από τον Περραιβό ο Θούριοςκαι ο Ύμνος Πατριωτικός της Ελλάδος του Ρήγα, μαζί με τον Ύμνο εγκωμιαστικόν προς τον αρχιστράτηγον Μποναπάρτε εις τον ήχον της Καρμανιόλας, που έχει συνθέσει εκείνος.25 Μετά την έκδοση του Θούριου, το κείμενο του Ρήγα γνωρίζει τεράστια χειρόγραφη και προφορική διάδοση. Τα έργα του κυκλοφορούν με καταπληκτική ταχύτητα στα Ιόνια νησιά, γίνονται αντικείμενο μίμησης, παραφράζονται από ποιητές της εποχής, οι οποίοι γνωρίζουν και γαλλικούς θουρίους και, φυσικά, τη Μασσαλιώτιδα, που χρησίμευσε ως υπόδειγμα για πολλά επαναστατικά τραγούδια τότε.26 Στα στιχουργήματα αυτών των λεγόμενων προσολωμικών ποιητών, που έζησαν και έγραψαν στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα έως και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου, είναι εμφανής η επίδραση τόσο του πολιτικού κλίματος που επικρατεί την περίοδο εκείνη όσο και του έργου του Ρήγα. Μεγάλο μέρος της ποιητικής παραγωγής τους είναι κοινωνικές σάτιρες, πατριωτικά θούρια και επαναστατικά τραγούδια.27 Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι ο Αντώνιος Μαρτελάος (1754-1819) και ο Θωμάς Δανελάκης (1775-1828). Ο πρώτος, λόγιος με καλή κατάρτιση στην αρχαία ελληνική, λατινική και ιταλική φιλολογία, ιερωμένος που εγκα15 ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
τέλειψε την Εκκλησία, επηρεασμένος από τον πολιτικό φιλελεύθερο ριζοσπαστισμό της Γαλλικής Επανάστασης και μέλος της Φιλικής Εταιρείας από το 1818, φτιάχνει ποίηση «άρρηκτα συνδεδεμένη με τις πολιτικές του ιδέες. Η θεματολογία και ο παλμός της είναι συντονισμένα με τα πατριωτικά, επαναστατικά στιχουργήματα του Ρήγα και του Κοραή, που γράφονται στον απόηχο της Γαλλικής Επανάστασης και της προέλασης των ναπολεόντειων στρατευμάτων».28 Η επίδραση του Ρήγα και της Μασσαλιώτιδας, της κοινής μήτρας αυτού του είδους πατριωτικής ποιήσης, είναι εμφανής στον Θούριό του: Μπρός, παιδιά! Ἂς πολεμοῦμε! Ὁ καιρὸς τῆς δόξης ἦλθε. Ἂν τὸ Γένος ἀγαποῦμε, στὴ φωτιά, μπρός, στὴ φωτιά! Στὰς Ἀθήνας, μπρός, στὴ[ν] Πόλι. Μπρός, παιδιά, γνήσια Ἑλλήνων! Μπρός, λοιπόν, μπρὸς κατ’ ἐκείνων, ποὺ τὸ Γένος μας μισοῦν! Τὰ ὅπλα ἂς λάβωμεν, ἄγωμεν, πατριῶτες, ἄγωμεν· ἂς τρέξει καὶ ἀθῶο αἷμα γιὰ τὴ λευτεριά. Ο Δανελάκης, λίγο νεότερος, εμφορούμενος από δημοκρατικές πεποιθήσεις, συνθέτει έναν θούριο με έκδηλες τις επιδράσεις τόσο του Ρήγα όσο και του Μαρτελάου, και πάλι αντλώντας από την κοινή πηγή, τη Μασσαλιώτιδα: Μπρός, παιδία τῆς πατρίδος καὶ δι’ ἡμᾶς ἔφθασε ἡ ὤρα! Ἕνας Τοῦρκος δὲ θὰ μείνει στῶν Ἑλλήνωνε τὴν χῶρα. Ὁ καιρὸς τῆς δόξης ἦλθε, 16 ΛΙΛΑ ΘΕΟΔΟΣΗ
παλληκάρια θὰ φανοῦμεν, τὰς ἁλύσεις μας μποροῦμε νὰ πετάξομε μακριά! Στὰ ὅπλα, Γραικοί, στὰ ὅπλα οὗλοι! ἂς χυθεῖ αἷμα ἐχθρῶν τῆς θρησκείας καὶ πατρίδος, ἂς χυθεῖ ποταμηδόν.29 Φορέας πατριωτικού μηνύματος, φορτισμένου από τον μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα, ο Θούριοςεπηρεάζει και παραμένει, για χρόνια μετά, ένα κείμενο δραστικό. Διαβάζεται, τραγουδιέται, συγκινεί. ΟJ. C. Hobhouse μεταφέρει από τις περιηγήσεις του με τον φίλο του Λόρδο Βύρωνα στην Ανατολή ένα επεισόδιο που δείχνει την απήχηση που είχε: στα 1809ο Ανδρέας Λόντος, φιλοξενώντας τον Βύρωνα και τον Hobhouse: […] άκουσε το όνομα του Ρήγα και αναπήδησε άξαφνα από τον σοφά, πέταξε τον άβακα, και χτυπώντας τα χέρια του επανέλαβε το όνομα του πατριώτη αναστενάζοντας χιλιάδες φορές με πάθος, ενώ τα δάκρυα έτρεχαν στα μάγουλά του. Αυτός ο ίδιος μου τραγούδησε με έκσταση το πολεμικό τραγούδι του άτυχου Έλληνα. Σε μια πιο διανθισμένη παραλλαγή του ίδιου επεισοδίου, ο Λόντος τραγουδάει το «Δεύτε παίδες των Ελλήνων» ενθουσιώδης, τόσο που ακούγεται έως κάτω στον δρόμο. Ο νεοφερμένος Τούρκος κατής, που τυχαίνει να περνάει εκείνη την ώρα, αναρωτιέται τι συμβαίνει. Και ένας ντόπιος Τούρκος τού απαντά: «Τίποτα· το αρχοντόπουλο μέθυσε και ψάλλει ύμνους στην καινούρια Παναγία των Ελλήνων που την ονομάζουν Ελευθερία».30 Ας δούμε όμως και τι μαρτυρούν οι ίδιοι οι Έλληνες για τη διάδοσή του. Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής (1809-1892), Φαναριώτης λόγιος, ποιητής και καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, θυμάται πως όσο ήταν ακόμη παιδί στην Κωνσταντινούπολη «εντός πλοίου οθωμανικού, παρερχομένου προ της οικίας ημών ήκουσα ποτέ Οθωμανούς ναύτας ψάλλοντας το “Ως πότε 17 ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
παλικάρια”, χωρίς να εννοώσι την σημασία ή και την σπουδαιότητα αυτού». Ο Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός, λόγιος και πολιτικός, θείος του Ραγκαβή, για τα ίδια περίπου χρόνια αναφέρει ότι του έτυχε σε διασκεδάσεις Τούρκων αξιωματούχων να παραγγέλνεται στους Έλληνες μουσικούς το “Δεύτε παίδες Ελλήνων”. Υπάρχουν όμως και μαρτυρίες ότι γύρω στα 1820 ο πατριωτικός σκοπός του Ρήγα ήταν απαγορευμένος με φιρμάνι του Σουλτάνου και ότι κάποιος στη Θεσσαλονίκη είχε συλληφθεί, επειδή τον μάθαινε στα παιδιά του.31 Σίγουρα ο Θούριοςκαι όλα τα παρεμφερή άσματα, όσο δημοφιλή και αν ήταν, θα ήταν επίσης και επικίνδυνα για τους χρήστες τους. Λίγο πριν από το ξέσπασμα της Επανάστασης, το 1819, ο Χριστόφορος Φιλητάς (1787-1867), δάσκαλος, λόγιος και γιατρός, γράφει σε επιστολή του σχετικά με ένα χειρόγραφο του Περραιβού, που του στέλνουν, ότι το θεωρεί επικίνδυνο, αν πέσει σε λάθος χέρια, και γι’ αυτό σκοπεύει να το κάψει.32 Σε αυτό το κλίμα, ο Ρήγας βρίσκει και πέρα από το Επτάνησα, φυσικά, πολλούς μιμητές στη σύνθεση των θουρίων, σε βαθμό που δημιουργείται μια ολόκληρη παράδοση, που φτάνει έως τα θούρια άσματα της Επανάστασης. Πλησιάζοντας προς τη δεκαετία του 1820 και κυρίως με το ξέσπασμα της Επανάστασης το 1821, τα θούρια πολλαπλασιάζονται και οδηγείται στο απόγειό του το είδος που εγκαινίασε ο Ρήγας, με μια ονομασία που εκείνος εισήγαγε στο ελληνικό ποιητικό λεξιλόγιο.33 Στον Αλέξανδρο Υψηλάντη αποδίδεται ένας θούριος που τραγουδιόταν πολύ κατά τη διάρκεια της Επανάστασης: «Γραικοί, Γραικοί, Γραικοί, στ’ άρματα Γραικοί, ξυπνάτε, Γρακοί απ᾽ τον ύπνον τον βαθύ». Ο Παναγιώτης Ανδρόνικος στιχουργεί λίγο πριν από την Επανάσταση «Ω παιδιά μου, ορφανά μου,/ σκορπισμένα δω κ᾽ εκεί». Ο Κωνσταντίνος Κοκκινάκης, εκδότης μαζί με τον Θεόκλητο Φαρμακίδη του περίφημου Λόγιου Ερμή, συνθέτει τον πολύ γνωστό θούριο: Ὦ λυγηρὸν καὶ κοπτερὸν σπαθί μου, Κι ἐσὺ τουφέκι, φλογερὸν πουλί μου. Ἐσεῖς τὸν Τοῦρκον σφάξατε, τὸν τύραννον σπαράξατε, 18 ΛΙΛΑ ΘΕΟΔΟΣΗ
ν’ ἀναστηθῇ ἡ πατρίς μου, νὰ ζήσῃ τὸ σπαθί μου. Στον Κοκκινάκη προσγράφεται και το Εγερτήριον «Δεύτε παίδες των Ελλήνων». Ο Στέφανος Κανέλος, φίλος και συνεργάτης του Κοκκινάκη στον Λόγιο Ερμή, γράφει «Παιδιά των Ελλήνων τι καρτερείτε;/ τ’ άρματα πιάστε, ήρθ’ ο καιρός»· θούριους συνθέτουν επίσης ο Σπυρίδων Τρικούπης, ο Παναγιώτης Σοφιανόπουλος, ο Γεώργιος Κλεάνθης,34 ενώ μέσα στα χρόνια της Επανάστασης ο Κωνσταντίνος Νικολόπουλος (1786-1841), λόγιος, ελληνιστής, εγκατεστημένος από το 1806 στο Παρίσι και μαχητικός υποστηρικτής των θέσεων του Κοραή, δημοσιεύει και αυτός πατριωτικά κείμενα και γράφει θούριους.35 Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να γίνουν κάποιες διαπιστώσεις: με τον Θούριο του Ρήγα ξεκινάει ένα σύνθετο φαινόμενο που αφορά και στον πολιτικό και στον πολιτιστικό βίο του τόπου και εξακτινώνεται από τη Βιέννη, στις ελληνικές κοινότητες της Κεντρικής Ευρώπης, στην Κωνσταντινούπολη, στην Κρήτη, στα Επτάνησα, στην κεντρική Ελλάδα, από το τέλος του 18ου έως και μέσα στην Επανάσταση και ακόμη αργότερα. Ο Θούριοςβρίσκει πολλούς μιμητές. Με την αλλαγή των νοοτροπιών, των ιδεών, με την αλλαγή του κλίματος και την ωρίμαση του αιτήματος για εθνική αυτοδιάθεση, από τον Θούριοτου Ρήγα και τα θούρια άσματα που ξεκινάνε από αυτόν, φτάνουμε στην ποίηση του Κάλβου και του Σολωμού, που εκφράζουν αμιγώς εθνικά νοήματα. Όμως, ο Θούριος «συνεκλόνισε τον ελληνισμό και έθρεψε τις εθνικές λαχτάρες των Ελλήνων σε όλο το διάστημα που χωρίζει την προσπάθεια του Ρήγα από τον Αγώνα».36 Από την άλλη, όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο Ρήγας και το συγκεκριμένο επαναστατικό άσμα του έχουν μεγάλη απήχηση και στους ξένους περιηγητές, μελετητές, φιλέλληνες της εποχής. Είναι εντελώς χαρακτηριστικά τα όσα γράφει για τον Θούριοο Claude Fauriel, ο Γάλλος ιστορικός και φιλολόγος που συγκέντρωσε, μετέφρασε και εξέδωσε για πρώτη φορά συλλογή ελληνικών δημοτικών τραγουδιών το 1824: Ελπίζω πως αρκετοί αναγνώστες μου θα εγκρίνουν το ότι πρόσθεσα στη 19 ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
20 ΛΙΛΑ ΘΕΟΔΟΣΗ συλλογή το επόμενο τραγούδι, ξακουστό κιόλας και αγαπητό στους Έλληνες, προτού ακόμα να γίνει ο ύμνος εναντίον των Τούρκων και να αποκτήσει έτσι σημασία ιστορική, ανεξάρτητη και πολύ μεγαλύτερη από την ποιητική του αξία.37 Ο Ρήγας είναι τόσο γνωστός, που του αποδίδονται και θούρια άσματα άλλων συνθετών. Για παράδειγμα, ο Λόρδος Βύρωνας, στο περίφημο Childe Harold’s Pilgrimage, ένα μακροσκελές ποίημα σε τέσσερα μέρη, που δημοσιεύεται μεταξύ 1812και 1818, δημοσιεύει σε παράρτημα –στα ελληνικά και σε αγγλική μετάφραση– τον θούριο που αρχίζει με τους στίχους «Δεύτε παίδες των Ελλήνων, ο καιρός της δόξης ήλθε», με τίτλο «Ελληνικό πολεμικό τραγούδι» («Greek War Song»).38 Το στιχούργημα σήμερα θεωρείται ανώνυμο, ενώ κατ᾽ άλλους αποδίδεται στον Κοκκινάκη.39 Γενικά, ο Ρήγας θεωρείται και συχνά χαρακτηρίζεται από τους φιλελληνικούς κύκλους που τον γνωρίζουν και τον θαυμάζουν ως «ο νέος Τυρταίος», ο ποιητής μάρτυρας, που θυσίασε τη ζωή του για τους σκοπούς του Αγώνα.40 Όπως και να έχει, οι θούριοι αυτοί, διαδραματίζουν και αυτοί τον ρόλο τους στην ανάπτυξη (ή την ενίσχυση) του φιλελληνικού κινήματος και του κλίματος υπέρ της ελληνικής Επανάστασης. Πέρα από τους ίδιους τους φιλέλληνες που συλλέγουν, αναφέρουν, μεταφράζουν, μαζί με άλλα τραγούδια των Ελλήνων, και θούρια, είναι ενδεικτική η επιλογή του Κωνσταντινοπολίτη Γρηγόριου Παλαιολόγου (1793/4-1844), γεωπόνου και συγγραφέα, όσο βρίσκεται στην Αγγλία το 1824 και προσπαθεί να κάνει εκεί γνωστά τα δίκαια αιτήματα των συμπατριωτών του: μεταφράζοντας στα αγγλικά το θεατρικό έργο «Ο θάνατος του Δημοσθένους» του γιατρού, φιλόλογου και συγγραφέα Νικολάου Πίκκολου (1792-1865), που είχε πολύ στενές σχέσεις με φιλελληνικούς κύκλους, παραθέτει σε παράρτημα και έναν θούριο, χωρίς να προσδιορίζει τον συγγραφέα. Πρόκειται για το: Λαμπρὰ Ἑλλάς! πηγὴ τῶν φιλοσόφων! μητέρα τῶν Ἡρώων!
21 ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ φωσφόρε τῶν βροτῶν! Ξύπνησον ἐκ τοῦ βύθους, σύντριψον τοὺς ἁλύσσους, Μητέρα τῶν Μουσῶν.41 Στην ευρύτατη και ταχύτατη διάδοση των θουρίων συνετέλεσε οπωσδήποτε και το γεγονός ότι δεν ήταν απλώς ποιήματα, που διαβάζονταν ή απαγγέλλονταν από στόμα σε στόμα· ήταν κυρίως στίχοι που μπορούσαν να μελοποιηθούν, να τραγουδηθούν, να συνοδέψουν χορό. Όπως σημειώνει ο Ιωάννης Φιλήμων για τη χρησιμότητα των επαναστατικών ασμάτων μέσα στην Επανάσταση: Οἱ Ἕλληνες, ἔχοντες κλίσιν καὶ φαντασίαν εἰς τὴν Ποίησιν, ἐνθουσιάζοντο δι’ αὐτῆς εἰς τὴν μέλλουσαν Ἐπιχείρησίν των. Τὰ Ἡρωικὰ ταῦτα Ποιήματα ἀνεπλήρωνον τὰς ἐλλείψεις τῶν Πολιτικῶν Ἐφημερίδων, τόσον μάλιστα χρησιμώτερα, ὅσον ἦσαν καταληπτὰ εἰς τὸ Κοινόν, τὴν φαντασίαν τοῦ ὁποίου ὕψωνον ἐνεργοῦντα δραστηρίως εἰς τὴν ψυχήν του. Εἰς τὰ ᾌσματα αὐτὰ χρεωστεῖ ἡ Ἐλευθερία τῆς Ἑλλάδος μέγα μέρος, ὡς ἑνώσαντα, καθὼς καὶ ἡ Ἐταιρία[η Φιλική] , τὴν γνώμην ὅλων. Τοὺς δὲ ποιητάς των Ἕλληνας δύναταί τις νὰ ὀνομάσῃ τόσους Παύλους τῆς πολιτικῆς σωτηρίας τοῦ Ἔθνους.42 Όσο όμως αυτό ίσχυσε για τους Έλληνες, άλλο τόσο ίσχυσε και για τους φιλελληνικούς κύκλους στους οποίους διαδόθηκαν οι θούριοι: «Καθώς μάλιστα πολλά [θούρια] είχαν τονιστεί στον ήχο ανάλογων ευρωπαϊκών εμβατηρίων ή και αποτελούσαν μετάφραση εκείνων, ήταν τελικά και πιο οικεία για το αυτί ή το μάτι των Ευρωπαίων».43 Πράγματι, μαρτυρείται ότι το δεύτερο επαναστατικό άσμα του Ρήγα, ο Ύμνος Πατριωτικόςείχε συντεθεί στο μετρικό και το μουσικό πρότυπο της γαλλικής «Καρμανιόλας»,44 ενώ ο Κωνσταντίνος Κοκκινάκης για το δημοφιλές θούριό του «Ω λιγυρόν και κοπτερόν σπαθί μου» βασίστηκε σε μουσική από βαυαρικό εμβατήριο.45 Παρά τη μεγάλη επιρροή της μουσικής αντίστοιχων ξένων ασμάτων, ο Θούριοςφέρει άλλη οδηγία στον τίτλο του: Θούριος, ήτοι ορμητικός πατριωτικός
22 ΛΙΛΑ ΘΕΟΔΟΣΗ ύμνος πρώτος, εις τον ήχον: Μία προσταγή μεγάλη. Πρόκειται για τραγούδι από την περιοχή της Χαλκιδικής, που αναφέρεται στα κατορθώματα του Λάμπρου Κατσώνη στη ναυμαχία στο Καβοντόρο το 1790, τα οποία είχαν τότε αναπτερώσει τις ελπίδες των Ελλήνων για ελευθερία. Το τραγούδι ήταν πολύ διαδεδομένο, επομένως και ο Θούριος, τονισμένος στη γνωστή μελωδία, διαδόθηκε σε όλον τον ελληνικό χώρο.46 Έκτοτε, με την πλατιά διάδοσή του, το άσμα γνώρισε παραλλαγές, καθώς με τα χρόνια προσαρμοζόταν στα κατά τόπους μουσικά ιδιώματα. Σήμερα καταγράφονται πέντε μουσικές παραλλαγές για τον Θούριο.47 Τονισμένα με μουσική ή απλώς τυπωμένα για ανάγνωση, τα θούρια άσματα, με πρώτο από όλα τον Θούριοτου Ρήγα, όχι μόνο προετοιμάζουν και κατόπιν υποστηρίζουν τους Έλληνες στον Αγώνα τους, αλλά επιβιώνουν και πολύ μετά την πρώτη εποχή της δημιουργίας τους, σε όλον τον 19ο αιώνα. Και όταν πια περνάνε στον 20ό, αυτό δεν γίνεται για λόγους μόνο ιστορικούς ή φιλολογικούς, αλλά κυρίως επειδή αυτοί οι στίχοι, αυτά τα άσματα, έχουν ριζώσει στη συλλογική συνείδηση των Ελλήνων ως συνώνυμα των εθνικών αξιών που ευαγγελίζονταν και της ελευθερίας. Σας ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας Λίλα Θεοδόση Προϊσταμένη του Τμήματος Κοινοβουλευτικών Αρχείων
RkJQdWJsaXNoZXIy MjYz