ΛΕΥΚΑΔΙΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
2 | ΠΗΓΕΣ BB | 2 Γενική Επιμέλεια: Έλλη Δρούλια Επιμέλεια: Ιουλιανή Θεοδόση - Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης Στο εξώφυλλο: WilliamHughes (1817-1876) & Ernst Georg Ravenstein (1834-1913), Greece and the Archipelago, t.p.q. 1881, George Philip (1800-1882) & Son Ltd, London – Liverpool Σχεδιασμός-Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Δημήτρης Ζαζάς Μακέτα εξωφύλλου: Ειρήνη Μανουσάκη Ψηφιακή επεξεργασία: Παναγιώτης Τζοανάκης Α΄ έκδοση: Μάρτιος 2019 Εκτύπωση-Βιβλιοδεσία: Διεύθυνση Εκδόσεων & Εκτυπώσεων της Βουλής των Ελλήνων © ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Τηλ.: 210 370.72.27, fax: 210 370.72.94 e-mail: reference@parliament.gr ISBN 978-960-560-172-0
Λευκαδίτες στην υπηρεσία της Βουλής των Ελλήνων ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΘΗΝΑ 2019 ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΛΕΥΚΑΔΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ Γεώργιος Πάντζας, Πρόεδρος της Επιτροπής Βιβλιοθήκης της Βουλής ........... 13 Απόστολος Κακλαμάνης, π. Πρόεδρος της Βουλής ........................................... 15 Αθανάσιος Καββαδάς, Βουλευτής Λευκάδας ..................................................... 17 Θεόδωρος Χαλικιάς, Αντιπεριφερειάρχης Π.Ε. Λευκάδας ................................ 19 Κωνσταντίνος Δρακονταειδής, Δήμαρχος Λευκάδας ......................................... 21 ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΕΙΣ. Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΗΜΕΡΙΔΑΣ Αθανάσιος Δ. Μελάς, Πρόεδρος της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών ............. 25 Έλλη Δρούλια, Προϊσταμένη της Διεύθυνσης της Βιβλιοθήκης της Βουλής .... 29 ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ Ευσταθία Πολίτη, Ο Σπυρίδων Ε. Βαλαωρίτης (1819‐ 1887), Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων (1882, 1883) ........................................... 39 Γεράσιμος Π. Μελάς, Ο Ευάγγελος Θ. Τζαρλαμπάς (1818‐ 1913), Προσωρινός Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων (1890…1905) ...................... 67 Παρασκευή Κοψιδά-Βρεττού, Κώστας Μ. Γράψας (1880‐1948) και Δημήτριος Π. Γολέμης (1874‐ 1941): Δύο Λευκάδιοι ποιητές στην υπηρεσία της Βουλής των Ελλήνων. Η «ανατομία» της πνευματικής τους φύσης ....... 105 Ιουλιανή Θεοδόση, Ο Γεράσιμος Σ. Σολδάτος ( 1883‐ 1950) και ο Σπυρίδων Ι. Κατωπόδης (1903‐ 1942), στενογράφοι της Βουλής των Ελλήνων ............................................................................... 137 Μαρία Βλασσοπούλου, Προϊσταμένη του Τμήματος Μπενακείου Βιβλιοθήκης και Συλλογών Πολιτικών Προσωπικοτήτων της Βιβλιοθήκης της Βουλής, Αντί Επιλόγου................................................ 165 Φωτογραφικό λεύκωμα ..................................................................................... 173 Ευρετήριο ονομάτων .......................................................................................... 205 7
ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ
Κύριε πρώην Πρόεδρε της Βουλής των Ελλήνων, Αγαπητέ μου Απόστολε Κακλαμάνη, Κυρίες και κύριοι Βουλευτές, Αγαπητοί προσκεκλημένοι, Εκ μέρους του Προέδρου της Βουλής κ. Νικόλαου Βούτση θέλω να σας καλωσορίσω στην τιμητική εκδήλωση που είναι αφιερωμένη στο έργο και την παρουσία των Λευκαδιτών –επιφανών και μη– στην υπηρεσία της Βουλής των Ελλήνων. Είναι ιδιαίτερη η τιμή για εμένα που χαιρετίζω την σημερινή μας εκδήλωση, γιατί πάντα πίστευα βαθιά μέσα μου ότι τα Επτάνησα έχουν την δική τους ξεχωριστή θέση στο διάβα της Ιστορίας. Και ο λόγος είναι ότι το πλούσιο πολιτιστικό στοιχείο, η ξεχωριστή αρχιτεκτονική, τα αναρίθμητα τοπικά έθιμα, το εμπόριο, οι επιστήμες, το πνευματικό στοιχείο δεν έπαψαν ποτέ να διευρύνονται και να αναπτύσσονται από τα χρόνια της Ενετικής περιόδου μέχρι τις μέρες μας. Σε αυτήν, λοιπόν, τη διαδρομή το νησί των ποιητών, η Λευκάδα μας, ανέδειξε εξέχουσες προσωπικότητες των γραμμάτων, των τεχνών, της πολιτικής και της επιστήμης, οι οποίοι επάξια διεκδίκησαν και κατάφεραν να μπουν στο ψηφιδωτό της Ιστορίας. Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, ο Άγγελος Σικελιανός, ο Νάνος Βαλαωρίτης, η Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου, ο Νίκος Γ. Κατηφόρης, η Δέσποινα Κατηφόρη, ο Νίκος Σβορώνος είναι μόνο μερικές από τις ιστορικές προσωπικότητες που κοσμούν σήμερα την ιστορία αυτού του τόπου. Και στις μέρες μας ακόμα, πολιτικοί, όπως ο πρώην Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων Απόστολος Κακλαμάνης, φίλος μου και συμμαθητής μου στο 7ο Γυμνάσιο Παγκρατίου, στο πρόσωπο του οποίου τρέφω βαθύτατη εκτίμηση για τον πολιτικό του βίο και το ήθος του, καθώς και βουλευτές που διαχρονικά εκπροσώπησαν το νησί της Λευκάδας στο Ελ13
ληνικό Κοινοβούλιο, ανέδειξαν την κουλτούρα και την ποιότητα της επτανησιακής παράδοσης. Θέλω, λοιπόν, να σας ευχαριστήσω ειλικρινά για την σημερινή τιμητική εκδήλωση και να πω ότι, όπως εσείς έτσι και εγώ, τρέφουμε και κουβαλάμε την επτανησιακή κουλτούρα, μιας και ο πατέρας μου Σπύρος Πάντζας γεννήθηκε στην όμορφη Κέρκυρα, την οποία τιμώ και αγαπώ. Να πω επίσης, ως Πρόεδρος της Επιτροπής της Βιβλιοθήκης της Βουλής, ότι στηρίζουμε και ενισχύουμε τον ρόλο της Βιβλιοθήκης της Βουλής, στο δύσκολο και απαιτητικό της έργο, το οποίο είναι και πλούσιο και μοναδικό στο επιστημονικό και πολιτιστικό πεδίο. Σας ευχαριστώ. Και με βεβαιότητα θα πω ότι η Λευκάδα είναι το νησί της πνευματικής καλλιέργειας και της προόδου και η Βουλή των Ελλήνων σας καλωσορίζει. Γεώργιος Πάντζας Πρόεδρος της Επιτροπής Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων ΛΕΥΚΑΔΙΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 14
Η Λευκάδα, η ιδιαίτερη πατρίδα μας, νησί και στεριά μαζί, είναι –δυσανάλογα προς την έκταση, την οικονομία και τον πληθυσμό της– πλούσια σε φυσικές ομορφιές και ακόμα πιο πλούσια σε παραδόσεις και αναφορές, που φτάνουν στους μυθικούς και προϊστορικούς χρόνους... Η «παλαιά πατρίς Ομήρου Ιθάκη», κατά τον φημισμένο Γερμανό αρχαιολόγο Δαίρπφελδ, δεν έπαψε να δίνει το παρών σε όλη την περιπετειώδη, αλλά και ζηλευτή, ώς τις μέρες μας πορεία χιλιετιών του ελληνικού μας έθνους. Μνημεία της αρχαιότητας, των βυζαντινών χρόνων, της Βενετοκρατίας και των αγώνων του έθνους για την Παλιγγενεσία του, πλάι σε μνημεία της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας μας, δείχνουν πόσο δυναμική και δημιουργική ήταν και συνεχίζει να είναι η Λευκάδα μας. Γι’ αυτό, με ξεχωριστή περηφάνεια για την καταγωγή μας, προσήλθαμε εκατοντάδες Λευκαδίτες στην θαυμάσια εκδήλωση που οργάνωσαν η Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων μαζί με την Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, προς τιμήν των Λευκαδίων που προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στο Ελληνικό Κοινοβούλιο: Λευκαδίων πολιτικών, που εκπροσώπησαν την ιδιαίτερη πατρίδα μας στη Βουλή και την Γερουσία, αλλά και Λευκαδίων υπαλλήλων, που υπηρέτησαν στην Στενογραφική και τις Νομοθετικές Υπηρεσίες. Καθήκον όλων όσοι είχαμε την τύχη να παρακολουθήσουμε την εκδήλωση είναι να συγχαρούμε όλους τους συντελεστές για την άρτια οργάνωσή της, καθώς και για την αποτύπωσή της στην παρούσα έκδοση. Ιδιαίτερες ευχαριστίες αξίζουν στην κυρία Έλλη Δρούλια, προϊσταμένη της Διεύθυνσης Βιβλιοθήκης της Βουλής, καθώς και στη Δρ. Μαρία Ευαγγέλου Βλασσοπούλου, προϊσταμένη του Τμήματος Μπενακείου Βιβλιοθήκης και Συλλογών Πολιτικών Προσωπικοτήτων. Ας ευχηθούμε το ενδιαφέρον, που εκδηλώθηκε το 2004 με ένα έτος επετειακών εκδηλώσεων για την Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα και ανακινήθηκε με την εκδήλωση «Λευκαδίτες στην υπηρεσία της Βου15
λής των Ελλήνων», να συνεχιστεί, ώστε να παρουσιαστούν οι προσωπικότητες και το έργο όλων των εκπροσώπων του λαού της Λευκάδας στην εθνική μας αντιπροσωπεία, που δεν βρίσκονται σήμερα στη ζωή. Απόστολος Κακλαμάνης π. Πρόεδρος της Βουλής ΛΕΥΚΑΔΙΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 16
Κύριε Πρόεδρε, κυρίες και κύριοι, Ιδιαίτερη τιμή που παίρνω τον λόγο ύστερα από τον πρώην Πρόεδρο της Βουλής, τον συμπατριώτη μας, Λευκαδίτη, κ. Απόστολο Κακλαμάνη, που χρόνια κοσμεί τα κοινοβουλευτικά ήθη και εξακολουθεί να τιμά με την πολιτική του παρουσία το νησί μας. Και εγώ από πλευράς μου θέλω να συγχαρώ θερμά την Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών για την προσπάθεια που κάνει όλα αυτά τα χρόνια και φυσικά να την επιβραβεύσω για την σημερινή εκδήλωση, με την οποία τιμά Λευκαδίτες που διακρίθηκαν στα πολιτικά δρώμενα της χώρας. Η Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών όχι μόνο αναδεικνύει και προβάλλει τον επτανησιακό πολιτισμό έχοντας ως προμετωπίδα της την Λευκάδα, αλλά συμβάλλει ουσιαστικά στην επιστημονική έρευνα και την περαιτέρω, σε βάθος, αποκάλυψη άγνωστων πτυχών του ρόλου του τόπου και των ανθρώπων του στην νεότερη Ελλάδα. Με την σημερινή πρωτοβουλία μάς δίνεται η ευκαιρία να μάθουμε πολύ περισσότερα για συμπατριώτες μας, οι οποίοι κατά την διάρκεια της ζωής τους προσέφεραν σημαντικό έργο στην οργάνωση και την λειτουργία του θεσμού της Δημοκρατίας μας, άνθρωποι που κατέθεσαν την ψυχή τους στην υπηρεσία της Βουλής των Ελλήνων. Κυρίες και κύριοι, με αυτό το τιμητικό αφιέρωμα που πραγματοποιεί η Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών υπό την αιγίδα της Βιβλιοθήκης της Βουλής, ξαναβρίσκουν την θέση τους στον χρόνο και την Ιστορία έξι μεγάλες προσωπικότητες της Λευκάδας, έξι άνθρωποι οι οποίοι έταξαν τη ζωή τους στην υπηρεσία του λαού, του Ελληνικού Κοινοβουλίου και του δημοκρατικού πολιτεύματος. Επιτρέψτε μου να αναφερθώ σε δύο από τους διαπρεπείς Λευκαδίτες που τιμούμε σήμερα: στον Ευάγγελο Τσαρλαμπά, μετέπειτα βουλευτή και προεδρεύοντα της Βουλής, ο οποίος στις 21Μαΐου 1864, στην Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα, ήταν ο Λευκαδίτης που, ως Έπαρχος 17
τότε, σήκωσε την ελληνική σημαία στην Αγία Μαύρα˙ και στον Σπυρίδωνα Βαλαωρίτη, ξάδερφο του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, έναν βουλευτή με μακρά θητεία, που διετέλεσε και Πρόεδρος της Βουλής και διακρίθηκε για το δραστήριο πνεύμα του και το πολιτικό του ήθος, ενώ διαχειρίστηκε με υπευθυνότητα τις θέσεις που του ανατέθηκαν, του υπουργού Εξωτερικών και Οικονομικών, σε κρίσιμες για την Ελλάδα στιγμές. Όμως η Βουλή των Ελλήνων δεν θα μπορούσε να αντεπεξέλθει στο έργο της, χωρίς την σημαντική προσφορά των ανθρώπων που την υπηρετούν. Άνθρωποι με αξίες και αρχές, που τιμούν το δημόσιο λειτούργημα. Άνθρωποι μορφωμένοι και καταρτισμένοι, ταγμένοι στην υπηρεσία του δημοσίου συμφέροντος. Τέτοιοι ήταν ο Δημήτριος Γολέμης, ο Κώστας Γράψας, ο Γεράσιμος Σολδάτος και ο Σπυρίδων Κατωπόδης. Για το έργο τους, την ζωή τους και την προσφορά τους, που τους οδήγησε στο πάνθεον των τιμωμένων από εμάς προσώπων, θα μας μιλήσουν άξιοι συμπολίτες μας, που κοσμούν με την παρουσία τους την σημερινή εκδήλωση και τους οποίους θα ακούσουμε με ενδιαφέρον. Αναμένω από την Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών να συνεχίσει τέτοιες πρωτοβουλίες, που μας θυμίζουν ότι σε αυτήν τη χώρα δεν υπάρχει μόνο γκρίνια και απογοήτευση, αλλά ήθος, ελπίδα και αισιοδοξία για το μέλλον, που μπορούν να προέλθουν από το παράδειγμα άξιων ανθρώπων που υπηρέτησαν την πατρίδα μας. Άνθρωποι, που όλοι τους, τίμησαν με το έργο τους την ελληνική Βουλή και τη Λευκάδα. Σας ευχαριστώ πολύ. Αθανάσιος Καββαδάς Βουλευτής Λευκάδας ΛΕΥΚΑΔΙΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 18
Κύριε εκπρόσωπε του Προέδρου της Βουλής των Ελλήνων, Κύριε πρώην Πρόεδρε της Βουλής των Ελλήνων, Κύριε Βουλευτή, Κύριε Δήμαρχε, Κύριε Πρόεδρε της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, Κυρίες και Κύριοι, Είναι γνωστόσεόλους και ειδικάσεόσους βρίσκονται εδώ, ηπλειονότητατων οποίωνείναι Λευκαδίτες και Επτανήσιοι, ότι ηΛευκάδαπάντααναδείκνυε και θα αναδεικνύει ανθρώπους των Γραμμάτων και του πνεύματος. Δεν θα μπορούσαν, λοιπόν, να λείψουν και από την λειτουργία της Βουλής των Ελλήνων τέτοιοι άνθρωποι, από την οργάνωσή της και την εδραίωση της Δημοκρατίας μέσα από τις διεργασίες αυτής της Βουλής. Περισσότερο και πιο αναλυτικά θα μιλήσουν για αυτά οι εξαιρετικοί ομιλητές που ακολουθούν. Θα μου επιτρέψετε να αναφερθώ σε ένα προσωπικό θέμα, μια προσωπική μου στιγμή. Νιώθω ιδιαίτερα συγκινημένος για την πρόσκληση αυτή από την Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, διότι Πρόεδρος στην Εταιρεία αυτή έχει διατελέσει και ο αείμνηστος Αριστόξενος Σκιαδάς, αδερφός της μητέρας μου, με τον οποίο έχω ζήσει πολλά χρόνια μαζί. Θα ήθελα να δώσω θερμά συγχαρητήρια στη Βιβλιοθήκη της Βουλής και στην Εταιρία Λευκαδικών Μελετών (ΕΛΜ) γιατί σήμερα, περισσότερο από ποτέ, τέτοιες διοργανώσεις μνήμης, θύμησης, σε τόσο δύσκολες εποχές, είναι πάντα απαραίτητες. Εύχομαι ολόψυχα και στο μέλλον να έχουμε παρόμοιες εκδηλώσεις, οι οποίες θα κοσμούν και τη διαχρονική παρουσία της ΕΛΜ όπως τη θυμάμαι από χρόνια, αλλά και γενικότερα το πνεύμα και την αξία των Λευκαδιτών μέσα από αυτή την πορεία. Θεόδωρος Χαλικιάς Αντιπεριφερειάρχης Π.Ε. Λευκάδας 19
Η Λευκάδα μας έχει συνδέσει το όνομά της με την ποίηση, την λογοτεχνία, τον πολιτισμό. Νησί των ποιητών είναι στη συνείδηση, όχι μόνο τη δική μας, αλλά πολλών ανθρώπων του πνεύματος και της τέχνης. Ένας μικρός τόπος, η ιδιαίτερη Πατρίδα μας, έχει να επιδείξει λαμπρά ονόματα, που οι ιδέες και τα νοήματά τους μας καθοδηγούν, μας εμπνέουν, μας διδάσκουν. Η Λευκάδα μας έχει συνδέσει το όνομά της και με άλλους τομείς, όπως είναι η πολιτική, η δημοσιογραφία, η επιστήμη. Από τα παλιότερα χρόνια μέχρι και σήμερα. Τιμάμε, γιατί έτσι οφείλουμε, όλους τους επιφανείς Λευκαδίτες που πρόσφεραν τα μέγιστα στη Λευκάδα και στην Πατρίδα. Τιμάμε τους άξιους συνεχιστές τους, τους καταξιωμένους Λευκαδίτες, που ανέδειξαν τον τόπο μας με τον καλύτερο τρόπο. Τιμάμε τους εργαζόμενους σε κάθε τομέα που δραστηριοποιούνται. Τιμάμε τους Λευκαδίτες που υπηρέτησαν την Πολιτεία και τον θεσμό της Βουλής των Ελλήνων. Και στο πρόσωπό τους τιμάμε κάθε Λευκαδίτη και Λευκαδίτισσα που μοχθεί καθημερινά. Κάθε εργαζόμενο που με αυταπάρνηση και φιλότιμο προσφέρει το καλύτερο που μπορεί στη δουλειά του. Σμιλεμένοι με τις αντιξοότητες, τις κακουχίες παλιότερα, ξέρουν οι Λευκαδίτες να δουλεύουν σκληρά, όπως οι πρόγονοί τους, που δουλεύοντας σκληρά, σμίλευαν τη γη και την έκαναν καρποφόρα. Θερμά συγχαρητήρια για την πρωτοβουλία και την πραγματοποίηση αυτής της εκδήλωσης στην Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων και στην Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών. Κωνσταντίνος Δρακονταειδής Δήμαρχος Λευκάδας 21
ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΕΙΣ Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΗΜΕΡΙΔΑΣ
Το Διοικητικό Συμβούλιο της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών (ΕΛΜ) με ευχαρίστηση σάς καλωσορίζει στην αποψινή μας εκδήλωση. Θεωρούμε τιμή μας το γεγονός ότι το τιμητικό αφιέρωμα «Λευκαδίτες στην υπηρεσία της Βουλής των Ελλήνων» το οργανώνουμε από κοινού με τη Βιβλιοθήκη της Βουλής, έναν θεσμό πολυδύναμο, που υπηρετεί καθημερινά τις ανάγκες του ελληνικού Κοινοβουλίου, της επιστημονικής έρευνας, της παιδείας και της κοινωνίας γενικότερα. Ευχαριστούμε ιδιαίτερα τον Πρόεδρο της Βουλής των Ελλήνων κ. Νικόλαο Βούτση, που δέχτηκε το αίτημά μας για τη συνδιοργάνωση. Ευχαριστούμε και τη Διευθύντρια της Βιβλιοθήκης της Βουλής κ. Έλλη Δρούλια για τη θετική της εισήγηση, για τη συνδιοργάνωση και την άψογή της συνεργασία με την Εταιρεία μας, για όλα τα οργανωτικά ζητήματα που έπρεπε να αντιμετωπιστούν. Αποδεικνύεται περίτρανα ότι πιστεύει αυτό που υπογράφει στον πρόλογο ενός βιβλίου που εξέδωσε τελευταία η Βιβλιοθήκη της Βουλής: «Οι συνεργασίες δίνουν μεγάλη χαρά. Φέρνουν τους ανθρώπους πιο κοντά, δημιουργώντας γερά δίκτυα επικοινωνίας, στερεώνοντας τις αξίες και καλλιεργώντας το συλλογικό. Η αμοιβαιότητα μιας νέας συνεργασίας παρουσιάζεται απόψε». Αισθανόμαστε τιμημένοι από αυτή τη συνεργασία με έναν κορυφαίο θεσμό της Πολιτείας μας. Είμαστε ευγνώμονες στους τέσσερις ομιλητές του τιμητικού αφιερώματος, γιατί αποδέχτηκαν την πρόσκλησή μας και αφιέρωσαν χρόνο και προσπάθειες για να ετοιμάσουν τις ανακοινώσεις τους, για θέματα και πρόσωπα τα οποία έχουν ελάχιστα ή καθόλου ερευνηθεί και η Εταιρεία μας έκρινε ότι έπρεπε να μελετηθούν. Τούτο το τελευταίο οφείλεται αποκλειστικά στον άτυπο επιστημονικό σύμβουλο της Εταιρείας μας κ. Τριαντάφυλλο Ε. Σκλαβενίτη, ιστορικό, Ομότιμο Διευθυντή Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, ο οποίος με τις αστείρευτες επιστημονικές του γνώσεις πάντα μας καθοδηγεί σ’ όλες μας τις ενέργειες. Τον ευχαριστούμε πολύ και από τούτο το βήμα. 25
Ευχαριστούμε και τους αξιωματούχους της Λευκάδας, που ανταποκρίνονται κάθε φορά στην πρόσκλησή μας, ταξιδεύοντας μέχρι την πρωτεύουσα για να χαιρετήσουν τις εκδηλώσεις μας. Η αποψινή μας εκδήλωση εντάσσεται στον μεγάλο κύκλο με τα ξεχωριστά τιμητικά αφιερώματα της Εταιρείας μας στους γνωστούς ή και λιγότερο γνωστούς εργάτες της λευκαδίτικης διαχρονικής πορείας, τα οποία οργανώθηκαν στα σαράντα επτά χρόνια της λειτουργίας της και εκδόθηκαν αυτοτελώς στα είκοσι τρία δημοσιεύματα της σειράς «Επετειακά αφιερώματα» – ή είναι προς έκδοση, όταν οι αναγκαίες προϋποθέσεις οικονομηθούν. Έχουν ήδη γίνει αφιερώματα στους Άγγελο Σικελιανό, Γεράσιμο Γρηγόρη, Νίκο Γ. Κατηφόρη, Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου, Νάνο Βαλαωρίτη, ΔήμοΜαλακάση, Θεοδόση Μουστοξύδη, Κωνσταντίνο Μαχαιρά, Δημοσθένη Κουνιάκη, Νίκο Σβορώνο, Πάνο Ροντογιάννη, Βασίλη Φραγκούλη, Χρίστο Αραβανή, Αριστόξενο Σκιαδά, Δέσποινα Θεμελή-Κατηφόρη, Άννα Σικελιανού, Θωμά Κατωπόδη, Γιώργο Ροντογιάννη, Γιάννη Γουρζή, Μυρτάλη Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Νικόλαο Ασπρογέρακα, Δημήτριο Γκίνη. Η Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών θεωρεί ότι οι πρωτοβουλίες της για να τιμώνται παλαιότεροι και σύγχρονοι Λευκάδιοι δικαιώνονται στη συνείδηση των Λευκαδίων, καθώς βοηθούν στην προσέγγιση και τη γνωριμία με σημαντικούς Λευκαδίτες και το έργο τους και κατ’ επέκταση οδηγούν στη συνειδητοποίηση του σημερινού λευκαδίτικου πολιτισμού, στη διαμόρφωση του οποίου όλοι μετέχουμε με οδηγούς τούς εμπνευσμένους, ταλαντούχους και αφοσιωμένους δημιουργούς του τόπου μας, αλλά και της λευκαδίτικης διασποράς στην Ελλάδα και τα πέρατα του κόσμου. Για τη θεματική του σημερινού αφιερώματος θα ήθελα να σημειώσω ότι την ενότητα την προσδιορίζει ο κεντρικός θεσμός της Πολιτείας μας, η Βουλή των Ελλήνων, την οποία υπηρέτησαν οι έξι Λευκαδίτες για τους οποίους θα ακούσουμε στις ανακοινώσεις των ομιλητών. Για λόγους ευνόητους δεν προχωρήσαμε στη συμπερίληψη των ζώντων, στους οποίους ευχόμαστε μακροημέρευση και τη συνέχιση της προσφοράς τους. Δεν περιλάβαμε, επίσης, τους βουλευτές, γιατί είναι διαφορετική θεματική ενότητα, αλλά και γιατί η πολιτική ιστορία της Λευκάδας δεν έχει ερευνηθεί και φυσικά δεν έχει γραφεί παρά μόνο στοιχειωδώς και κάθε φορά ΛΕΥΚΑΔΙΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 26
που την αγγίζουμε βρισκόμαστε μπροστά σε μια σιωπή και μια ενοχλητική έλλειψη. Για το έργο της Εταιρείας θα σας απασχολήσω ελάχιστα, καθώς αυτό παρουσιάζεται στο σύνολό του ικανοποιητικά στην ιστοσελίδα της www.lefkadika.gr, ενώ μπαίνοντας στην αίθουσα θα πήρατε και το σύντομο πεντασέλιδο υπόμνημα για την πορεία και το έργο της, καθώς και τον κατάλογο των εβδομήντα τεσσάρων εκδόσεών της. Θα σας μιλήσω, όμως, για το ΚΒ΄ Συμπόσιο, που συνδιοργανώνουμε με το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Λευκάδας, στο πλαίσιο των εξηκοστών δεύτερων Γιορτών Λόγου και Τέχνης της Λευκάδας, στις 9 και 10 Αυγούστου 2017, με θέμα «Λογοτεχνία και Λογοτέχνες της Λευκάδας 19ος-20ός αι.», με οκτώ ανακοινώσεις. Από τις εκδόσεις μας θα κυκλοφορήσουν έως τον Ιούλιο του 2017 ο 13ος (2012-2016) τόμος του επιστημονικού περιοδικού Επετηρίς της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών. Στις 350σελίδες του δημοσιεύονται επτά μελέτες, πρακτικά εκδηλώσεων, βιβλιοπαρουσιάσεις και βιβλιοκρισίες, καθώς και το χρονικό της Εταιρείας από 2012έως το 2016. Η έκδοση γίνεται με τη χορηγία του Ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστόπουλου. Θα κυκλοφορήσει, επίσης, μέχρι το Φθινόπωρο του 2017 σε φωτοανατύπωση το έργο του Πάνου Γ. Ροντογιάννη, Η Χριστιανική Τέχνη στη Λευκάδα, με χορηγία του Δρ. Ξενοφώντα Βεργίνη, πρώην Βουλευτή Λευκάδας, καθώς και το Αφιέρωμα στον Δημήτριο Σ. Γκίνη ( 1890-1978), ιστορικό του Δικαίου, της Παιδείας και βιβλιογράφο, με χορηγία του κ. Γεωργίου Δουβίτσα ΜΒΑ, οικονομολόγου, εμπορικού διευθυντή. Αναζητούμε χορηγούς για τα πρακτικά του ΚΑ΄ Συμποσίου, που πραγματοποιήθηκε τον Αύγουστο του 2016, σε συνεργασία με το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Λευκάδας, στο Πνευματικό Κέντρο, στις Γιορτές Λόγου και Τέχνης με θέμα «Η Εκκλησία της Λευκάδας, η Κοινωνία και η Τέχνη», με δώδεκα ανακοινώσεις. Αναζητούμε χορηγίες για την έκδοση δύο αφιερωμάτων του 2015και 2016, καθώς και των απομνημονευμάτων του Λευκαδίτη γιατρού και αγωνιστή του 1821Πέτρου Στεφανίτση (17911863), από το μοναδικό αντίτυπο, που βρέθηκε στην Κεντρική Βιβλιοθήκη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, η οποία μας παραχώρησε τα δικαιώματα φωτοανατύπωσης. ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΕΙΣ 27
Όλα αυτά, κυρίες και κύριοι, αγαπητές φίλες και αγαπητοί φίλοι, μπορούν να πραγματοποιηθούν μόνον με τη δική σας βοήθεια, την ανταπόκριση και το ενδιαφέρον σας, που ενθαρρύνουν και δικαιώνουν τις προσπάθειες του Διοικητικού Συμβουλίου και τόσων άξιων πνευματικών ανθρώπων που δέχονται να συνεργαστούν με την Εταιρεία μας, προκειμένου να φωτιστεί η λευκαδίτικη πορεία μέσα στον χρόνο. Αθανάσιος Δ. Μελάς Πρόεδρος της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών ΛΕΥΚΑΔΙΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 28
Η συμβολή Λευκαδιτών στον πλουτισμό της Βιβλιοθήκης της Βουλής Ηπαρουσία των ανθρώπων, εκλεγμένων και μη, στην Βουλή των Ελλήνων είναι σαν μωσαϊκό, αντιπροσωπευτικό, όπως καλείται να είναι, μιας και η Βουλή είναι ένας θεσμός που συμπεριλαμβάνει όλους μας. Για το αφιέρωμα αυτό, σε συνεργασία με την Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, το ενδιαφέρον μας επικεντρώθηκε στην παρουσία των Λευκαδιτών στην Βουλή. Εκείνων που κατείχαν πολιτικά αξιώματα και διοικητικές θέσεις, ορισμένων από εκείνους που προσέφεραν την εργασία τους στην Βουλή από ποικίλα πόστα. Και εκείνων που συνεισέφεραν με δωρεές προς την Βιβλιοθήκη της Βουλής. Σε αυτούς τους τελευταίους θα αναφερθώ. Η Βιβλιοθήκη της Βουλής πολύ έχει ωφεληθεί από δωρεές Λευκαδιτών. Ξεχωρίζουν δύο περιπτώσεις που ανάγονται στον 19ο αιώνα. Εκείνη της συμβολής του λόγιου Ιωάννη Νικολάου Σταματέλου (1822-1881), γεννημένου στην Λευκάδα στις 14Μαΐου 1822, και η πιο σύνθετη δωρεά των Αιμίλιου Τυπάλδου-Πρετεντέρη (Emilio de Tipaldo, 1798-1878) και Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (1824-1879). Ο Ιωάννης Ν. Σταματέλος γεννήθηκε στην Λευκάδα, όπου και έκανε τις πρώτες εγκύκλιες σπουδές, αλλά καθυστέρησε να ολοκληρώσει την φοίτησή του, καθώς αυτή διακόπηκε σε τουλάχιστον δύο περιστάσεις. Ήταν 22 ετών όταν τελικά αποφοίτησε, το 1843-1844. Αναγράφεται στο Μητρώο των Φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθηνών ως πρωτοετής φοιτητής το 1850, όταν ήταν 28 χρονών. Στην Αθήνα παρακολούθησε και αποκόμισε ουσιαστικές γνώσεις και ερείσματα από τους καθηγητές Κωνσταντίνο Ασώπιο, Ευθύμιο Καστόρχη, Στέφανο Κουμανούδη, Νεόφυτο 29
Βάμβα, Φίλιππο Ιωάννου, Νικόλαο Κοτζιά και τον αρχαιολόγο Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή. Το συγγραφικό του ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στην αρχαιολογία και στην αρχαία ιστορία της Λευκάδας. Από το 1850 έως το 1854, κατά την φοιτητική του περίοδο, ολοκλήρωσε 19 δημοσιεύματα. Την ίδια περίοδο άρχισε να ενδιαφέρεται και να συγκροτεί βιβλιοθήκη χειρογράφων και εντύπων, κυρίως στα ελληνικά, γαλλικά και ιταλικά. Τα κάθε είδους χειρόγραφα τα αγόραζε, τα ζητούσε και τα δεχόταν ως δώρα, τα αντέγραφε, τα κατέγραφε. Πολλά φρόντισε να γνωστοποιήσει για πρώτη φορά. Η συγκέντρωση πηγών του Ι. Ν. Σταματέλου λειτουργούσε στο πλαίσιο της ιδεολογίας της αδιάσπαστης συνέχειας και της συγκροτημένης ενότητας του ελληνισμού, όχι επτανησιακής αποκλειστικά αλλά ελληνικής.1 Τελείωσε το Πανεπιστήμιο το 1854και επέστρεψε στο νησί του. Δίδαξε ιδιωτικά και προσπάθησε να ιδρύσει ιδιωτικό εκπαιδευτήριο το 1865. Εξακολούθησε να ασχολείται με την αρχαιολογία και την ιστορία της ιδιαίτερης πατρίδας του. Παράλληλα, κράτησε επαφή με την πνευματική ζωή της Αθήνας και έστελνε άρθρα του στο περιοδικό Πανδώρα. Το 1860 διορίστηκε και δίδαξε στοΔευτερεύονΣχολείον έως το 1856, οπότε τοΣχολείον καταργήθηκε. Έγραφε και περιέγραφε τις διδακτικές του προσπάθειες και τύπωσε εγχειρίδιο με τις παραδόσεις του. Το 1866διορίστηκε στο Ελληνικό Σχολείο. Δύο χρόνια αργότερα έγινε διευθυντής, θέση που διατήρησε έως τον θάνατό του στις αρχές του 1881. Το συνολικό εκδεδομένο του έργο, σύμφωνα με όσα μπόρεσε να εντοπίσει και να καταγράψει ο Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης, ανέρχεται ΛΕΥΚΑΔΙΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 30 1. Τριαντάφυλλος E. Σκλαβενίτης, «Η ανάδυση της επτανησιακής ιστορικής ταυτότητας και των νησιωτικών ιστορικών τοπικοτήτων», Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Πρακτικά ΙΘ΄ Συμποσίου, Πολιτισμικές εκφράσεις της επτανησιακής ταυτότητας, 17ος-20ός αιώνας: Αφιέρωμα στο 150χρόνια από την Ένωση, 18642014, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2015, σσ. 160-161· του ίδιου, «Ιωάννης Ν. Σταματέλος (1822-1881). Ο λόγιος και ο δάσκαλος. Τα δημοσιεύματα. Τα κατάλοιπα. Τα χειρόγραφα της βιβλιοθήκης του», Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Πρακτικά ΙΑ΄ Συμποσίου, Πνευματικό Κέντρο Δήμου Λευκάδας, Γιορτές Λόγου και Τέχνης, Λευκάδα 17-19.8.2006, Αθήνα 2007, σσ. 63-142: 74, 91-114.
σε 77δημοσιεύματα (βιβλία, μελέτες, άρθρα), ενώ το ανέκδοτο είναι δεμένο σε 9 τόμους και περιλαμβάνει τα κατάλοιπα του αρχείου του. Αυτά τα κατάλοιπα, καθώς και 13 από τα χειρόγραφα που είχε συγκεντρώσει, αλλά και έντυπα, η οικογένειά του, η χήρα του Φιλαρέτη και ο γιος του Νικόλαος, φοιτητής στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (1882-1888), τα κατέθεσαν στην Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων. Ίσως με υπόδειξη του ίδιου, ίσως πάλι ανταποκρινόμενοι στην έκκληση του δραστήριου εφόρου του Βουλευτηρίου Τιμολέοντα Φιλήμονα (Εγκύκλιος 33/10.7.1877). Ονόματα των δωρητών με ελλιπή περιγραφή δημοσίευσε ο Τ. Φιλήμων στην εφημερίδα του Αιών.2 Στον Σταματέλο ανήκαν και σήμερα σώζονται στην Βιβλιοθήκη της Βουλής22χειρόγραφα (9κατάλοιπά του και 13 χειρόγραφα κείμενα άλλων, από την συλλογή του), μαζί με 1χειρόγραφο με κατάλοιπα του γιου του Νικολάου (1861-1889).3 Είναι γνωστό ότι χάρη στην ιδιαίτερη σχέση του με τον Γεώργιο Κοζάκη Τυπάλδο, τότε Έφορο της Εθνικής Βιβλιοθήκης, χειρόγραφα είχε στείλει το 1852 στην Εθνική Βιβλιοθήκη, αποκαλώντας την «ιεράν ταύτην του Έθνους κιβωτόν». Ο Ιωάννης Ν. Σταματέλος είχε πολύ φιλικές σχέσεις με τον Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, τόσο για τα πνευματικά πράγματα όσο και σε προσωπικό επίπεδο. Γνώριζε και σχολίαζε την δουλειά του. Ο Αριστοτέλης τον παρηγόρησε για την απώλεια του γιου του Αναστάσιου. Και χρησιμοποιούσε την βιβλιοθήκη του Σταματέλου. Από έμμεση μαρτυρία, που προέρχεται από αλληλογραφία του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, μαθαίνουμε ότι δανειζόταν και χειρόγραφα. Φτάνουμε στην ιστορία της δωρεάς δύο ξεχωριστής σημασίας βιβλιοθηκών. Η σύντομη αφήγησή της θα έχει στο επίκεντρο μια γυναικεία μορφή. Εκείνην της Ελοΐζας Ρόζας Άννας (1831-1901), κόρης του Αιμίλιου Τυπάλδου και συζύγου του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, που ήταν ο συνδετιΠΡΟΣΦΩΝΗΣΕΙΣ 31 2. Εφ. Αιών, αρ. 4.014, 19.11.1882 και αρ. 4.127, 1.4.1883. 3. ΒΒ, χφ. του ίδιου, αρ. 128, 152, 198, 221, 222, 223, 225, 293, 334· ΒΒ, χφ. της συλλογής του, αρ. 18, 42, 43, 48, 74, 80, 103, 129, 134, 194, 195, 211, 229· ΒΒ, χφ. του γιου του Νικόλαου, αρ. 210.
κός κρίκος και, νομίζω, είχε και κύριο λόγο στην υπόθεση της διαχείρισης των δύο βιβλιοθηκών. Η Ελοΐζα ήταν η μονάκριβη κόρη του λόγιου και δάσκαλου Ιστορίας Αιμίλιου Τυπάλδου Πρετεντέρη.4 Με καταγωγή από την Κεφαλονιά, αν και γεννημένοι στην Βενετία, διατηρούσαν στενούς δεσμούς με την Ελλάδα και Έλληνες που ήταν εγκατεστημένοι ή ταξίδευαν στην Βενετία. Η φήμη της βιβλιοθήκης του ήταν μεγάλη, δικαίως, καθώς ήταν μια από τις καλύτερες στην Βενετία, πλούσια, περιλαμβάνοντας σπάνιες εκδόσεις και χειρόγραφα. Το γόητρό της είχε φθάσει σε Έλληνες –και όχι μόνον– που ασχολούνταν με τα ελληνικά και τα ιταλικά γράμματα. Όσοι βρίσκονταν στην Βενετία επεδίωκαν να την επισκεφθούν και να την δουν από κοντά. Ο Λευκάδιος Αριστοτέλης Βαλαωρίτης ταξίδευε συχνά προς την Ιταλία και την Βενετία, όπου συνάντησε τον Αιμίλιο Τυπάλδο, μπήκε σπίτι του να δει από κοντά την περίφημη Βιβλιοθήκη. Μαζί με την Βιβλιοθήκη, γνώρισε και την κόρη του Ελοΐζα. Παντρεύτηκαν στις 10 Ιουνίου 1852και απέκτησαν συνολικά επτά παιδιά,5 μεταξύ των οποίων τον Αιμίλιο.6 Ο Αιμίλιος Τυπάλδος πέθανε στο Μιράνο της Ιταλίας με την γυναίκα και την ακριβή του κόρη στο πλευρό του. Η τύχη της Βιβλιοθήκης του ήταν ένα θέμα που προέκυψε. Η Ελοΐζα πρόθυμα συμφώνησε να δοθεί στην Βιβλιοθήκη της Βουλής· στις σχετικές συνομιλίες το όνομά της προΛΕΥΚΑΔΙΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 32 4. Ο Αιμίλιος Τυπάλδος-Πρετεντέρης (1798-1878) ήταν γιος του Κωνσταντίνου Τυπάλδου (1770-1857) και της Άννας Κωλέττη, ήταν εξάδελφος του ποιητή Ιούλιου Τυπάλδου και σύγγαμβρος του Ανδρέα Μουστοξύδη (1785-1860), καθώς είχε παντρευτεί την Κυπρία Μαρία (Μεριέτα) Χάρτα, αδελφή της γυναίκας του Μουστοξύδη. 5. Νίκη Λυκούργου, «Αριστοτέλης Βαλαωρίτης», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λε‐ ξικό, Εκδοτική Αθηνών, τ. 2, Αθήνα 1984, σ. 140. 6. Ο Αιμίλιος Βαλαωρίτης (9Αυγούστου 1857-1882) σπούδασε στην Ιένα φιλολογία και φυσιολογία. Πέθανε από φυματίωση στην Μαδέρα. Το ζευγάρι απέκτησε ακόμη τέσσερις κόρες: Μαρία Α΄ (1853-1855), Μαρία Β΄ (†1866), Όλγα Αναστασία Άννα (1869-1897) και Ναθαλία (1870-1875), καθώς και άλλα δύο αγόρια, τον Ιωάννη (17Ιουνίου 1855-16Μαρτίου 1914) και τον Ανδρέα (1867-1887).
τάσσεται. Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης δεν έβαλε εμπόδια, περιγράφοντας την απόφαση ως «εθνοφελή και πατριωτικότατη». Θέλησε να κρατήσει περίπου 1.000 τόμους για τα παιδιά του. Ο ίδιος φρόντισε να κατασκευαστούν 18κατάλληλα κιβώτια, ώστε να μεταφερθούν τα βιβλία με ασφάλεια, και τα πλήρωσε. Ο πρόξενος της Ελλάδας στην Βενετία Κ.Π. Τυπάλδος Φορέστης ήρθε σε συνεννόηση με την αυστριακή Ατμοπλοϊκή Εταιρεία του Λόυδ, ώστε να μειώσει τα μεταφορικά στην μισή τιμή. Από το Μιράνο έγραφε ο Αριστοτέλης προς τον Τιμολέοντα Φιλήμονα, τότε Έφορο της Βουλής, στις 18Αυγούστου 1878: Προχθές περί την ογδόην της πρωίας ανεχώρησαν εδώθεν εις Βενετίαν τα δεκαοκτώ κιβώτια τα φέροντα εις Αθήνας την βιβλιοθήκην του μακαρίτου πενθερού μου. Περιέχουν δε εν συνόλω πέντε χιλιάδας εκατόν ογδοήκοντα οκτώ τόμους μικρούς και μεγάλους. Παρέδωκα συγχρόνως εις το ταχυ‐ δρομείον και τον κατάλογον των δωρηθέντων βιβλίων.7 Πριν σταλεί η Βιβλιοθήκη Αιμίλιου Τυπάλδου, ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης δώρισε από την δική του προσωπική βιβλιοθήκη στην Βιβλιοθήκη της Βουλής περίπου 100τόμους «εκλεκτών, σπανίων εκδόσεων Ελλήνων, Λατίνων και Ιταλών συγγραφέων».8 Ο τότε Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων, βουλευτής Τριφυλίας Σ. Σωτηρόπουλος εκ μέρους του Σώματος αποδέχθηκε την δωρεά των 5.500 τόμων του Αιμίλιου Τυπάλδου, με επιστολή του, που απευθυνόταν και στον Αριστοτέλη και στην Ελοΐζα, που βρίσκονταν στην Λευκάδα, με ημερομηνία 4Νοεμβρίου 1878. Ο Αριστοτέλης απάντησε άμεσα, στις 17ΝοΠΡΟΣΦΩΝΗΣΕΙΣ 33 7. Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Α. Βίος, επιστολές και πολιτικά κείμενα, φιλολογική επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδης, Νίκη Λυκούργου, Αθήνα, Ίκαρος 1981, σ. 325. Στον «κατάλογον των δωρηθέντων βιβλίων» υπήρχαν και πολλές λεπτομέρειες, σχετικά με το αν υπάρχουν αντίτυπα στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, για το τελωνείο κ.λπ. 8. Τιμολέων Φιλήμων, Έκθεσις του Εφόρου του Βουλευτηρίου περί της βιβλιο‐ θήκης της Βουλής των Ελλήνων (1877‐ 1878), Αθήνα, σσ. 13-15 .
RkJQdWJsaXNoZXIy MjYz