ΟΣΟΛΩΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙτΙΣΜΙΚΗ ΠΑΡΆΔΟΣΗ
ISBN 960-560-022-6
ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΉΝΩΝ ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣΓ.ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ ΟΣΟΛΩΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΑΡΆΔΟΣΗ Ερμηνευτική Μελέτη ΑΘΗΝΑ 1998
Σολωμός Διονύσιος (1798 - 1857) Προσωπογραφία φιλοτεχνημένη μετά το θάνατό του. Μουσείο Μπενάκη
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΕΚΔΟΣΗ ΕΝΤΆΣΣΕΤΑΙ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ πρωτοβουλιών που ανέλαβε η Βουλή των Ελλήνων προκειμένου να τιμήσει τη διακοσιοστή επέτειο από το μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα Φεραίου - Βελεστινλή και τη γέννηση του εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού. Διακόσια χρόνια μετά τη γέννηση του Διονυσίου Σολωμού, όλοι αναγνωρίζουμε ότι το αποσπασματικό του έργο, αυτά τα <<λάμποντα μόνον συντρίμματα των αιθερίων κόσμων>>, τα <<ερείπια φανταστικών ναών και τα λείψανα μαγικών παλατιών >>, σύμφωνα με την επιτυχή αποτίμηση που επιχείρησε ο Κωστής Παλαμάς στα 1898, εξακολουθεί να συγκινεί τον ελληνικό λαό, αλλά και να γοητεύει με το λογοτεχνικό του μυστήριο τους ερευνητές της νεοελληνικής γραμματείας σε όλο τον κόσμο. Όμως το ερώτημα παραμένει: Τι αντιπροσωπεύει για μας σήμερα ο Σολωμός; Ποια σχέση και ποια συμβολή μπορεί να έχει αυτός ο <<ιtαλοθρεμμένος >> ποιητής και εμβριθής μελετητής της γερμανικής ιδεαλιστικής φιλοσοφίας και ρομαντικής ποίησης, με την ελληνική παράδοση και τον ελληνικό πολιτισμό; Ο Σολωμός , ως ένας πρωτοπόρος διανοούμενος του καιρού του, είχε την ικανότητα να διακρίνει τα στοιχεία εκείνα που αποτελούσαν τα θεμέλια της πνευματικής μας παράδοσης να τα συνθέτει σε ένα ενιαίο και συνεκτικό σύστημα που να αναδεικνύει τη διαχρονική τους αξία και την επικαιρότητά τους, ώστε να μπορούν να λειτουργήσουν ως σύγχρονες αξίες για το παρόν και το μέλλον. Έτσι διαμόρφωσε, με στοιχεία της δικής μας παράδοσης, τα πρότυπα και το βασικό προσανατολισμό της νεοελληνικής παιδείας. Στην παρούσcι ιστορική συγκυρία, η αναζήτηση διαχρονικών 7
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ αξιών αποκτά ζωτική σημασία, καθώς βρισκόμαστε στο κατώφλι του εικοστού πρώτου αιώνα, μέσα σε μια διαδικασία παγκοσμιοποίησης της οικονομίας, διεθνοποίησης της κοινωνίας και πολιτισμικής όσμωσης. Η συγκυρία αυτή επιβάλλει σε όλους τους λαούς να στραφούν προς τις πολιτισμικές τους πηγές για να επιτύχουν την πολιτισμική τους αυτογνωσία. Πολιτισμική αυτογνωσία για τον σύγχρονο Ελληνισμό σημαίνει να εντοπίσουμε τα θεμελιώδη στοιχεία της πολιτισμικής μας παράδοσης, να αναδείξουμε την ελληνική συνεισφορά στην παγκόσμια διαλεκτική των αξιών και να επιλέξου με τα ξένα πολιτισμικά πρότυπα που είναι συμβατά με τη νεοελληνική κουλτούρα. Το αίτημα της πολιτισμικής aυτογνωσίας ορίζει την επικαιρότητα του Σολωμού και την αξία του για μας σήμερα. Το έργο του αποτυπώνει την επίμοχθη πορεία του ποιητή προς τις πηγές της πνευματικής μας παράδοσης. Και αποτελεί γι' αυτό σημαντική σπουδή aυτοσυνειδησίας. Οκτώβριος 1998 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΧΡ. ΚΑΚΛΑΜΑΝΗΣ ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΉΝΩΝ 8
ΕΙ ΣΑΓΩ ΓΗ Ο Σολωμός και η παράδοση Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΎ ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ σκέψη και ποίηση, την ιταλική και τη γερμανική κυρίως, έχει μελετηθεί διεξοδικά, με μια έμφαση, που ίσως υπερκαλύπτει τη σημασία του φαινομένου. Δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για τη σχέση του Σολωμού με την ελληνική παράδοση. Το σημαντικό ερευνητικό έργο που έχει γίνει σ' αυτόν τον τομέα από ορισμένους σολωμιστές μένει να συμπληρωθεί, αλλά κυρίως να αποτιμηθεί σ' όλες τις διαστάσεις και τις συνέπειές του. Είναι γνωστό πως ο ποιητής προβληματιζόταν βαθιά πάνω στις νεοελληνικές πολιτισμικές αξίες. Η κατάκτηση της ιδέας του Ελληνισμού και η πραγμάτωσή της μέσα σε μια νέα ελλη νική ποίηση αποτέλεσε από νωρίς τον κύριο στόχο της δημιουργικής του προσπάθειας . Η προσπάθεια αυτή θα κορυφωθεί και θα δώσει τους ωριμότερους καρπούς της στην τρίτη ποιητική του περίοδο (1833 κ.ε.), που συμπίπτει με μια ανανεωμένη και βαθύτερη σπουδή των λα.ίκών πολιτισμικών αξιών. Είναι χαρακτηριστική η επιμονή με την οποία επανέρχεται, σε ιταλικούς "στοχασμούς" και αυτοσχόλια αυτής της εποχής , το αίτημα της εθνικότητας ("nationalita"), ως ουσιώδης επιδίωξη της σολωμικής ποιητικής (θέμα, ύφος, ήθος, σύστημα αξιών) : 9
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ ''Ο θεμελιώδης ρυθμός -γράφει- ας στυλωθεί εις το κέντρο της Εθνικότητος"· «μέσα εις αυτά τα σώματα ας εκφρασθεί, εις όλα τα μέρη του έργου, η εθνικότης όσο το δυνατό πλέον εκτε ταμένη» (Απ . 1,208,209 - μετάφρ. Πολυλά) . Μιλώντας για το ύφος των ελληνικών του ποιημάτων σε σχέση με τα ιταλικά, σημειώνει: "Να μην αμελήσεις αυτή την πλευρά της εθνικότητας" (ΑΕ 406). "Φρόντιζε πάντα γι' αυτή τη συντομία και να είναι παντού αναλλοίωτη: εδώ έγκειται η εθνικότητα του ύφους" (ΑΕ 422). Όπως μας πληροφορεί ο Κουαρτάνος , εκδότης των ιταλικών του ποιημάτων, ο Σολωμός είχε σαφή αίσθηση της διαφοράς που διέκρινε το ποιητικό ρήμα και το ρυθμό στις δύο γλώσσες, ελληνική και ιταλική , και τον ευχαριστούσε απαγγέλλοντας να την αναδείχνει. Και είναι διαπιστωμένο από πολλαπλές πηγές (Πολυλάς, Regaldi , Δε Βιάζης, Tommaseo κ.ά. ), αλλά προπάντων από τα ίδια τα Αυτόγραφα (λ.χ. ΑΕ 132Αl-Γ5) και τις επιστολές του ποιητή, καθώς και από ορισμένα άλλα ευρήματα (τετράδιο με κυπριώτικα τραγούδια στα κατάλοιπα του Σολωμού) , ότι ο ποιητής συγκέντρωνε , ήδη από τα 1824-25, δημοτικά τραγούδια, ενώ παρακινούσε μαθητές και φίλους να κάνουν το ίδιο, λ.χ. τον Γ. Τερτσέτη (1853) και τον Α.Μανούσο (1850). Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Tommaseo, ο Σολωμός του έστειλε για την έκδοση των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών (Canti Greci ,1842) υλικό από την προσωπική του συλλογή. Τον Σολωμό απασχολούσε θεωρητικά η αισθητική αξία των δημοτικών τραγουδιών και το ζήτημα της δημιουργικής τους αξιοποίησης από τους προσωπικούς δημιουργούς . Ας θυμηθούμε τη γνωστή του επιστολή στον Τερτσέτη , όπου εκθέτει με σαφήνεια την άποψή του: ο προσωπικός ποιητής "πρέπει να ρίχνει τις ριί,ες του πάνω σ ' αυτά τα αχνάρια ( ενν. της παράδοσης) αλλά δεν είναι καλό να σταματά εκεί" πρέπει να υψώνεται κατακόρυφα. Το έθνος -σημειώνει- ζητά από μας το θησαυρό της δικής μας διάνοιας, της ατομικής, ντυμένον εθνικά"(l833). 10
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τον κανόνα αυτόν ο Σολωμός εφάρμοσε με τρόπο υποδειγματικό στο έργο του. Η σχέση του Σολωμού με την παράδοση είναι πολύπλευρη και δεν περιορίζεται σε μία και μόνη φάση της δημιουργίας του. Ο ποιητής διαλέγεται με την ελληνική ποιητική, πνευματική και πολιτισμική παράδοση από την πρώτη ζακυνθινή περίοδο , από τότε που - με τη βοήθεια ή μη του Σπυρίδωνα Τρικούπη - στρέφεται προς τη νεοελληνική ποίηση , έως και την ύστερη φάση της ωριμότητάς του . Αυτό που ποικίλλει είναι το εύρος και το βάθος της επικοινωνίας . Το δεκαπεντασύλλαβο , γ ια παράδειγμα, με τη χαρακτηριστική ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία του δημοτικού διστίχου και της ρίμας, τον συναντού με στα πρώτα "aπλοελληνικά γυμνά σματα " του Σολωμού , όπου συνδυάζεται με θέματα aρκαδικής έμπνευσης (Ο θάνατος του βοσκού, Ο θάνατος της ορφανής, Ευρυκόμη)· επίσης με θ έματα ερωτικά, στο πνεύμα και στο ύφος της επτανησιακής καντάδας (Ανθούλα , Εις κόρην που ανεθρέφετο μέσα ε ις μοναστήρι') . Και μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι πολύ πριν αναγνωριστεί ως εθνικός ποιητής, ο Σολωμός είχε κιόλας ενσωματωθεί στην τοπική παράδοση· τραγούδια του όπως η Ξανθούλα και η Αγνώριστη βρίσκονταν στα χε ίλη όλων των νυχτερινών κανταδόρων της Ζακύνθου. Κοντολογής, οι πρώτες προσπάθειες του Σολωμού να γράψ ε ι ελληνική ποίηση ξεκινούν μέσα από έναν διάλογο προς την τοπική παράδοση· ο ποιητής καταφεύγει στις πιο πρόχειρες και εύληπτες πηγές που του προσφέρει το ζακυνθινό περιβάλλον της εποχής : αστική καντάδα , δημοτικό τραγούδι. Υπάρχει και μια τρίτη πολύ σημαντική πηγή, απ' όπου αρδεύεται η νεανική ποίηση του Σολωμού. Είναι η επτανηΙ . Ένα τρίτο ποίημα, 'Το 6νει ρο ", σε τροχαϊκή τε τράστιχη στροφή (οvνδυασμ6ς 8σύJ.λαβων - με 7σύJ.λαβους, σε πλεχτή ομοι οκαταληξία), βρίσκετα ι κι αυτ6 μέσα στην παράδοση της κα ντάδας (βλ. τα χαρακτηρι στι κά στερε6τυπα: "και της ομορ· φιάς θεά ", "και να θυμηθείς για μέ "). 11
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ σιακή σατιρική παράδοση. Τα ίδια χρόνια περίπου, ώς το 1824, ο Σολωμός αρχίζει να γράφει τις ευτράπελες σάτιρες για "τον ντοτόρο το Ροίδη " (την Πρωτοχρονιά, τη Βι1;ιτα , το Ιατροσυμβούλιο), ποιήματα πολύστιχα, σε ρυθμικά τροχα'ίκά μέτρα, με άνετη ροή και αβίαστο χιούμορ , που αναμειγνύουν δεξιοτεχνικά την οικειότητα της ζακυνθινής ιδιωματικής γλώσσας με ιταλικές λέξεις και εκφράσεις, αναπαράγοντας περιπαιχτικά ιδιαιτερότητες του καθημερινού λόγου μιας δίγλωσσης κοινωνίαξ Και σ' αυτό ο Σολωμός έχει δάσκαλο την ντόπια σατιρική παράδοση, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το Χάση του Δημ . Γουζέλη . Και είναι αυτή η παράδοση που εξηγεί ικανοποιητικά τη φανερή απόσταση που χωρίζει τη λυρική ποίηση της ίδιας περιόδου, με την εκφραστική δυσκαμψία που παρουσιάζει πολλές φορές (φτάνει να θυμηθούμε την ωδή Εις το θάνατο του λόρδ Μπάυρον και τις διαδοχικές προσπάθειες του Σολωμού να την διορθώσει) , από τα σατιρικά αυτά ποιήματα, με την εκφραστική ευλυγισία, τη σπιρτάδα και τη χάρη που τα διακρίνει · χαρακτηριστικά που θα καλλιεργηθούν ακόμη περισσότερο στη μεταγενέστερη σατιρική παραγωγή του Σολωμού και θα κορυφωθούν στο Σατιρικό του '33 (Η Τρίχα) . Στην επόμενη φάση, που αντιστοιχεί στη " μεγάλη δημιουργική περίοδο του Σολωμού ", όπως την αποκάλεσε ο Λ. Πολίτης (1823-33) , ο ποιητής αναπτύσσει έναν πλουσιότερο και πιο ουσιαστικό διάλογο με την παράδοση , που έχει δύο σκέλη . Το ένα αντιπροσωπεύει μια θεμελιώδη επιλογή του Σολωμού , που είναι η θεωρητική υπεράσπιση της ζωντανής γλώσσας του λαού ως γραπτής γλώσσας του έθνους (Διάλογος, 1824). Η επιλογή αυτή σημαίνει, πρώτα απ' όλα, εκτίμηση στο λα'ίκό πολιτισμό , αλλά συνεπάγεται και δημοκρατική κατεύθυνση στην παιδεία . Το άλλο αφορά την επαναστατική ιδεολογία που ο Σολωμός θεμελιώνει πάνω στην έννοια της ελευθερίας. 2. Για περ ι σσότερα γύρω από τα ελληνοϊταλικά του Σολωμού παραπέμπομε στο Ζήσιμο Λορεντζά το (1974: 22-3 1, 112-116). 12
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το δίδυμο ελευθερία και γλώσσα συνιστά κεντρικό σημείο ιδεολογικής αναφοράς για το πνευματικό κίνημα που θα ονομαστεί αργότερα Επτανησιακή σχολή. Οι εκτενέστερες και σπουδαιότερες συνθέσεις αυτής της περιόδου έχουν ως αντικείμενο αναφοράς γεγονότα, πρόσωπα και πλευρές της σύγχρονης ιστορικής πραγματικότητας και κατ'εξοχήν της Επανάστασης . Ο Ύμνος εις την Ελευθερία , οι ωδές εις το θάνατο του λόρδου Μπάυρον και του Μάρκου Μπότσαρη, η Δόξα των Ψαρών, ο Λάμπρος , εν μέρει ο Διάλσγος και η Γυναίκα της Ζάκυθος, αποτελούν τα τεκμήρια ότι ο Σολωμός θέτει πλέον σταθερά τη μούσα του στην υπηρεσία της εθνικής υπόθεσης, καθιερώνοντας μια παραλληλία υποχρεωτική ανάμεσα στον πνευματικό του αγώνα και στον απελευθερωτικό Αγώνα του Γένους. Μέσα σ' αυτά τα έργα, ο ποιητής υμνεί βέβαια τον αγώνα , δοξάζει τους ήρωές του , προτρέπει, αποτρέπει, στηλιτεύει, διδάσκει, μ' ένα λόγο, σημασιοδοτεί την ιστορική πράξη · αλλά πάντοτε μέσα από ένα συνεχή διάλογο με την ηρωική και την πολιτισμική γενικότερα παράδοση και τους αξιακούς της κώδικεξ Από το διάλογον αυτό προκύπτουν τα διακριτικά συστατικά μιας εθνικής ιδεολογίας, όπως , για παράδειγμα , η συμβολική μεταφορά της μαχόμενης ελευθερίας που πετιέται μέσα από τα ιερά κόκαλα των Ελλήνων, σύνθεση που συνενώνει μια ιστορική εμπειρία μακρών αγώνων και θυσιών με μια διακειμενική αναφορά στην προσολωμική επτανησιακή παραγωγή•. Η ιδέα αυτή θα εξελιχθεί, στη συνέχεια, σε πλήρη ταύτιση της Ελευθερίας με την Ελλάδα, από την οποία προκύπτει ένας θεμελιώδης κώδικας της εθνικής ιδεολογίας: Ελλάδα και 3. Σημειώνουμ ε ενδεικτι κά ρητές διακειμ ενικές αναφορές του τύπου: «φιλελεύθερα τραγούδ ια σαν τον Πίνδαρο εκφωνώ» (Ύμνος, στρ. 86) και παραπέμπομε για περ ι σσότερα στη δ ι ατρ ιβή του Ν. Τωμαδάκη 'Ό Σολωμός και οι Αρχαίοι ", Αθήναι 1943 (=Νεοελληνικά Δοκίμια και Μελέται, τ.2, 1983: 1-96). 4. Αντωvίου Μαρτελάου, '" Υμvος ει ς την περίφημον Γαλλίαν", Ποίησις και Πεζογραφία της Επτανήσου, Επιμ . ΓΘ. Ζώρα, Βασι κή Βιβλιοθήκη 14, Αθήναι 1958: 7577. 13
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ Ελευθερία είναι μια ταυτότητα, άρα Ελλάδα και σκλαβιά είναι μια αντίφαση· δε νοείται η Ελλάδα χωρίς την κατάσταση της ελευθερίας η ελευθερία είναι ο ελάχιστος αναγκαίος όρος για την ύπαρξη της Ελλάδας. Έτσι η ελευθερία αναδείχνεται σε πρώτιστη νεοελληνική αξία. Η αντίληψη αυτή θα αναπτυχθεί σε πλήρες σημασιακό σύστημα στην τρίτη περίοδο της σολωμικής δημιουργίας, με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους. Εκεί αφενός θα διευρυνθεί η συμβολική ταυτότητα στη μορφή της θεάνθρωπης Μεγαλόψυχης Μάνας, για να περιλάβει: Ελευθερία - Πατρίδα - Φύση - Λαό - Ιστορία - Ιδέα· αφετέρου , θα ολοκληρωθεί η ισοτοπία Ελευθερία = Ελλάδα , σε ένα σύνθετο σύστημα αξιών, που θα συμπεριλάβει τις σχέσεις λευτεριά - σκλαβιά, ζωή - θάνατος. Στο σύστημα αυτό, η ζωή, μέσα από την απόλυτη ταύτιση με τη λευτεριά και τον απόλυτο διαχωρισμό από τη σκλαβιά, υπερβαίνει τον στενά βιολογικό προσδιορισμό της και ταυτίζεται με την ακεραιότητα και αξιοπρέπεια του ανθρώπου· αξία ανώτερη από την ατομική επιβίωση , που συνεπάγεται τη θυσία της ζωής από σεβασμό στην αξία της ζωής , αφού ζωή χωρίς ελευθερία είναι αδιανόητη. Είναι το αξιακό σύστημα που ονομάσαμε αντι'ληψη του προσώπου, μια σημαντική πολιτισμική κατάκτηση η οποία ορίζει το πέρασμα του νέου ελληνισμού από τη μεταβυζαντινή στη νεοελληνική πολιτισμική φάση. Μια επιλογή στρατηγικής σημασίας, την οποία ο Σολωμός πραγματοποίησε σε πλήρη αντιστοιχία και συμφωνία με τη λα"ίκή επαναστατική ιδεολογία5 • Η κορύφωση αυτής της πορείας προς τις πηγές της παράδοσης σημαδεύει δύο παράλληλες καταχτήσεις: τη βαθύτερη σπουδή και κατανόηση των χαρακτηριστικών αξιών του παραδοσιακού πνευματικού μας πολιτισμού και την πληρέστερη γνωριμία του Σολωμού με τη γερμανική , ρομαντική φιλοσοφία και ποίηση . Απ' αυτές τις δύο παραμέτρους προσδιορίζεται η 5. Βλ. αvαλυτικ6τερα ε. πρκ., σ. 60-63. 14
ΕΙΣΑΓΩΓΉ πλήρης ωρίμανση της σκέψης και της ποιητικής του Σολωμού, η οποία εκφράζεται με την παγκοσμιοποίηση των ελληνικών πολιτισμικών αξιών και με την ελληνοποίηση των ευρωπα·ίκών πνευματικών αξιών. Η περίοδος της ωριμότητάς του , που αρχίζει στα 1833, με το συνθετικό ποίημα ''Ο Κρητικός", συνδέεται με τη μελέτη της Κρητικής λογοτεχνίας του 16ου και 17ου αι . και ιδιαίτερα με τον Ερωτόκριτο του Κορνάρου. Στη δεκαπεντασύλλαβη ρίμα του Κρητικού , ο Σολωμός ακολουθεί τη μελωδική στιχουργία του Ερωτόκριτου . Η επόμενη φάση ορίζεται από την προτίμηση της αυστηρής και λιτής αισθητικής του κλέφτικου τραγουδιού, που ο ποιητής υλοποιεί στη σύνθεση των Ελεύθερων Πολιορκημένων (Γ · Σχεδίασμα). Αλλά και η ιδιότυπη τεχνική που εφαρμόζει ο Σολωμός στη σύνθεση των μεγάλων έργων του παρουσιάζει ενδιαφέρουσες αναλογίες με τον τρόπο που παράγεται, λειτουργεί και μεταδίδεται η λα"ίκή προφορική ποίηση. Ο Σολωμός στιχουργεί μόνο τα καθαρά λυρικά μέρη της σύνθεσης και aποκρυσταλλώνει μια σειρά λυρικές ενότητες με πλήρες νόημα και αισθητική αυτοτέλεια· και κοντά σ' αυτές, συνθέτει ένα πλήθος aυθύπαρκτους στίχους, εκφραστικά στερεότυπα, λογότυπους και φόρμουλες, που, χάρη στην αυτοτέλειά τους, μπορούν να αποτελέσουν μονάδες συνθετικής επεξεργασίας, πρόσφορες σε ποικίλους συνδυασμούς, με συναφή , ισοδύναμα ή και διαφορετικά συμφραζόμενα. Η διαδικασία αυτή είναι αντίστοιχη με τον μηχανισμό παραγωγής των δημοτικών τραγουδιών, όπου ο κάθε τραγουδιστής συνδυάζει με τον δικό του τρόπο θέματα, στίχους και φόρμουλες που έχει κληρονομήσει από την προφορική ποιητική παράδοση. Ο Σολωμός επιδιώκοντας να δημιουργήσει ένα νέο ποιητικό είδος, που ν' αποτελεί νόμιμη σύνθεση κλασικισμού και ρομαντισμού ή και υπέρβασή τους, υιοθετεί μια δημιουργική διαδικασία, που επιτυγχάνει ταυτόχρονα δύο στόχους να διατηρεί μια επικοινωνίσιμη, κατα15
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ νοητή ποιητική φόρμα, που εξασφαλίζεται με την ισομετρία, πληρότητα, εντέλεια, αυτάρκεια των επιμέρους θεματικών μονάδων και ταυτόχρονα να πρωτοπορεί αναπτύσσοντας μια μοντέρνα τεχνική , που υλοποιεί μια ρέουσα, συνεχώς ανανεούμενη και ουδέποτε τελειούμενη κειμενική λειτουργία: αυτό που οι θεωρητικοί της λογοτεχνίας ονόμασαν, εκατόν πενήντα χρόνια αργότερα, σημαίνουσα πρακτική. Έτσι ο Σολωμός εθνικοποιεί την εκφραστική του αναζήτηση, προκρίνοντας μια λύση που αποτελεί σημείο τομής της ποιητικής πρωτοπορίας του επόμενου (20ού) αιώνα με την ντόπια λα"ίκή παράδοση. Όμως η σχέση του Σολωμού με την παράδοση δεν εξαντλείται εδώ. Αντίθετα, θα λέγαμε ότι το πεδίο όπου ο Σολωμός αναπτύσσει βαθύτερη σχέση μαζί της, που δίνει και το μέτρο της συμβολής του στο νεοελληνικό πολιτισμό, είναι αυτό των βια-κοσμοθεωρητικών επιλογών, που ορίζονται από τις συναρτήσεις: Φύση- Πολιτισμός, Άτομο- Κοινωνία, Ζωή- Θάνατος, Λευτεριά-Σκλαβιά, Ορθολογισμός- Μυστικισμός. Όπως έχομε εξηγήσει αλλού, η συνάρτηση φύσης-ανθρώπου, δηλαδή φύσης-πολιτισμού, αντιπροσωπεύει ένα ασφαλές κριτήριο για το βασικό προσανατολισμό μιας κουλτούρας. Γιατί ο τρόπος που γίνεται αντιληπτή αυτή η συνάρτηση (σχέση διχοτομίας, αντίθεσης, ταυτότητας) προσδιορίζει τους μηχανισμούς σημασιοδότησης του έργου, στο κοσμοθεωρητικό επίπεδο. Μ' αυτό το κριτήριο διαπιστώνομε ότι υπάρχει μια αντίληψη αρμονίας και ισοδυναμίας των δύο πόλων, που χαρακτηρίζει τη νεοελληνική ποίηση, λα·ίκή και λόγια: φύση = πολιτισμός. Η ισοδυναμία αυτή διαμορφώνει τις συντεταγμένες μιας δεσπόζουσας ποιητικής και πολιτισμικής παράδοσης, που αποκλίνει από τα κυρίαρχα διεθνή πρότυπα, όπου η σχέση φύσης - πολιτισμού εμφανίζεται, κατά κανόνα, ως σχέση aντιπαλότητας. Ο ποιητής που πρώτος συνδέει συνειδητά τη λα·ίκή με τη λόγια παράδοση στη βάση των κοινών πολιτισμικών γνωρι16
ΕΙΣΑΓΩΓΗ σμάτων είναι ο Σολωμός. Μέσα στο έργο της ωριμότητάς του η πολιτισμικά σημαίνουσα ισοδυναμία φύσης - πολιτισμού παίρνει διάφορες ταυτόσημες εκφράσεις, οι οποίες aποκρυσταλλώνονται σε μια σειρά θεματικές μονάδες, θεματικές συστοιχίες ή λυρικά επεισόδια. Τα θέματα αυτά εκφράζουν σε μια κλίμακα παραλλαγών μια σχέση αρμονίας ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση . Θα πάρομε ως αφετηρία μια έννοια-κλειδί της σολωμικής ποίησης: "η παράδεισο της γης", που εμφανίζεται στα 1833, αλλά προϋπάρχει μέσα στο έργο του ως κυρίαρχο βίωμα. Το βίωμα αυτό εκφράζεται με διάφορες ομόλογες φόρμες. Οι κυριότερες είναι οι εξής: 1. Το ακαταμάχητο κάλεσμα ευδαιμονίας που εκπέμπει η φύση μέσα στην πληρότητά της και καθιστά τη ζωή μέγιστο αγαθό. Ως καθαρά σολωμικό θέμα πρωτοεμφανίζεται στον Λάμπρο (αποσπ. 21: 'Ή ημέρα της Λαμπρής" ) και επαναλαμβάνεται στους Ελεύθερους Πολιορκημένους (Σχεδίασμα Β ', απόσπ. 2) και στον Πόρφυρα (απόσπ. 5). Στις δύο πρώτες περιπτώσεις, όπου εκφράζεται η προσήλωση στο αγαθό της ζωής, σε συνάρτηση με την απόρριψη του θανάτου, αναγνωρίζαμε ένα γνωστό και χαρακτηριστικό σχήμα του δημοτικού τραγουδιού, ιδιαίτερα του μοιρολογιού και των τραγουδιών του Χάρου , που μετατρέπουν το πένθος του θανάτου σε ύμνο της ζωής και των αξιών της. 2. Η φύση ενδοκοσμικός Παράδεισος, θέμα ταυτόσημο με το προηγούμενο, που προβάλλει τη ζωή ως την κατεξοχήν περιοχή πληρότητας και μακαριότητας. Ιδέα χαρακτηριστική της ώριμης σολωμικής ποίησης, επανέρχεται πολύ συχνά στα ποιήματα και στα ιταλικά σχεδιάσματα της τελευταίας περιόδου. Και βρίσκει αντιστοιχία σε μια σειρά θέματα, φόρμουλες και λογότυπους του δημοτικού τραγουδιού που εκφράζουν την αυτάρκεια, την πληρότητα και την ευδαιμονία ως φυσική υπαρξιακή κατάσταση του ήρωα. Η φύση - παράδεισος γίνεται πηγή των ανθρώπινων αξιών. 17
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ 3. Η βαθιά ανταπόκριση ανάμεσα στον άνθρωπο και στη φύση, που φτάνει ως την πλήρη «ερωτική » ένωση και που εκφράζει το «ομοούσιο» ανθρώπου - φύσης κάτω από τις κοινές κατηγορίες του κάλλους και του αγαθού. Τα πρώτα σπέρματα του θέματος τα συναντούμε κιόλας στα νεανικά ποιήματα του Σολωμού ως κοινούς ποιητικούς τόπους. Από την πρώτη κερκυρα·ίκή περίοδο (1829 - 1833) και κυρίως από τον Κρητικό και πέρα εξελίσσονται σε βασικά λειτουργικά σχήματα της σολωμικής ανθρωπολογίας και κοσμοθεωρίας . 4. Η ταυτότητα κάλλους - αγαθού ειδικότερα αντιπροσωπεύει ένα χαρακτηριστικά σολωμικό σχήμα, όπου διασταυρώνεται η γερμανική ρομαντική φιλοσοφία με το νεοελληνικό ανθρωπισμό . Υπάρχει ωστόσο μια λεπτή διαφορά. Στην ιδεαλιστική φιλοσοφία η σχέση αυτή τοποθετείται σ' ένα κοσμολογικό πλαίσιο δυιστικό (το ωραίο είναι μερική μορφή του μεταφυσικού Απόλυτου), ενώ στο σολωμικό ιδανισμό ομορφιά και καλοσύνη, αισθητικές και ηθικές αξίες, κάλλος και αγαθό είναι κατηγορίες του αντικειμενικού κόσμου , τοποθετούνται δηλ. σ' ένα κοσμολογικό πλαίσιο μονιστικό . Η αντίληψη αυτή αποτελεί μια κατάχτηση της νεοελληνικής πνευματικής παράδοσης, που ο Σολωμός συλλαμβάνει και εκφράζει με ευκρίνεια και πληρότητα. 5. Το θέμα της φεγγαροντυμένης κορασιάς, που ορίζει τη φύση ως χώρο του μυστηρίου και του θαύματος. Την πρώτη καθαρά σολωμική του διατύπωση θα τη βρούμε στο απόσπ. 32 του Λάμπρου, ενώ την πλήρη ανάπτυξή του θα πάρει στον "Κρητικό" (απόσπ. 20-21) και στον "Πειρασμό" των ' 'Ελεύθερων Πολιορκημένων" (Σχεδ. Γ', απόσπ. 6), όπου αποτελεί και το κεντρικό σύμβολο στο οποίο θα μετουσιωθεί ποιητικά η προβληματική του Σολωμού πάνω στη σχέση ανθρώπου - φύσης - θείου. Το θέμα βρίσκει επαφή με τη λα.ίκή μυστικιστική παράδο(Jη, όπως εκφράζεται από την εμπειρία του θαύματος και της θείας Επιφάνειας μέσα στη φύση. Η σολωμική Φεγγαρο18
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ντυμένη αισθητοποιεί με τον πολυάχτιδο συμβολισμό της , τη θεία παρουσία μέσα στη φύση, πραγματώνει μ' άλλα λόγια την εγκοσμίωση των μεταφυσικών αξιών, την ενότητα υλικού και πνευματικού, υποκειμενικού και αντικειμενικού κόσμου. Το ποιητικό Σύμπαν εμφανίζεται ενιαίο κι αυτό συνιστά ένα ακόμη στοιχείο που συνδέει το Σολωμό με τη λα"ίκή παράδοση. Όπως δείχνουν τα παραπάνω θέματα, η σχέση πολιτισμού - φύσης στο Σολωμό διαγράφεται θετική, πολλαπλή και ουσιαστική. Αλλά ακριβώς εξαιτίας αυτού του χαρακτήρα της έρχεται, κάτω από ορισμένους όρους, σε αντίθεση με άλλες βασικές ανθρώπινες αξίες, που εκφράζονται μέσα από την ηθική θέληση του ήρωα. Η αντίθεση αυτή ανατρέπει την αρμονική σχέση ανθρώπου- Κόσμου και δημιουργεί κρίσιμες συγκρούσεις στο χώρο της συνείδησης , που βγάζουν στην επιφάνεια το καίριο πρόβλημα της ηθικής ελευθερίας του ανθρώπου. Σ ' αυτές τις περιπτώσεις η σχέση του ανθρώπου με τη φύση, από θετική που είναι καθαυτή , μετασχηματίζεται σε αρνητική ή, ακριβέστερα, εμφανίζεται αντιφατική, σύμφωνα με το σχήμα: θετική σχέση- αρνητική λειτουργία. Στο σχήμα αυτό, που γίνεται μια από τις κύριες πηγές του τραγικού, βασίζονται, τα τρία μεγάλα έργα της ώριμης σολωμικής δημιουργίας, Κρητικός, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, Πόρφυρας, που απ' αυτή την άποψη θα μπορούσαν να θεωρηθούν μια τριλογία, που προσεγγίζει από διάφορες πλευρές τα ίδια βασικά κοσμολογικά και ανθρωπολογικά προβλήματα. Όπως θα δείξει η συστηματική ανάλυση των έργων, που ακολουθεί, ο Σολωμός, επιχειρώντας να εφαρμόσει τους νόμους της τραγικής τέχνης στο λυρικό του έργο, κατά το πρότυπο του Schiller, θα υποκαταστήσει το σιλλερικό "Υψηλό." με μια νεοελληνική αντιληψη του τραγικού, που βασίζεται στο "ρωμέικο καημό", ένα βίωμα που πηγάζει από την προσήλωση του ανθρώπου στην εγκόσμια ζωή και τις αξίες της. 19
Κέρκυρα. Γενική άποψη της πόλης από τη θάλασσα . Theodore Du Moncel. Λιθογραφία έγχρωμη 31Χ47 εκ . ΜοvσειΌ της Πόλεως των Αθηνών.
Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ ο ΚΡΗΠΚΟΣ ΟΡΙΖΕΙ τΗΝ ΑΦΕτΗΡΙΑ ΜΙΑΣ ΝΕΑΣ περιόδου στην ποίηση του Σολωμού , που χαρακτηρίζεται από τη στροφή προς την παράδοση (δημοτικός δεκαπεντασύλλαβος - Ερωτόκριτος) και ταυτόχρονα, το διάλογο με την ευρωπα'ίκή φιλοσοφία και ποίηση. Το θέμα του έχει ως αντικείμενο αναφοράς την αποτυχία της Επανάστασης του '21 στην Κρήτη και την προσφυγιά που ακολούθησε. Ο ήρωας είναι πρόσφυγας από την Κρήτη , που ζητιανεύει τραγουδώντας σε ρίμες τις περιπέτειες και τα πάθη του . Μια τέτοια ρίμα υποτίθεται πως είναι και ο Κρητικός . Έτσι προκύπτει μια διπλή υπαινικτική παραλληλία, η οποία βασίζεται αφενός στο αφηγηματικό αυτό εύρημα, που παραπέμπει στη λα'ίκή παράδοση , αφετέρου στην αισθητική επιλογή του Σολωμού, που χρησιμοποιεί ως αμεσότερο ποιητικό πρότυπο (στιχουργία, ρυθμός , ύφος) τον Ερωτόκριτο του Κορνάρου: Ήρωας - Αφηγητής- λα'ίκός Ριμαδόρος - δημοτική Ρίμα Βιτσέντζος Κορνάρος - λόγιος Ποιητής - Ερωτόκριτος Διονύσιος Σολωμός- λόγιος Ποιητής -Ο Κρητικός. Με αυτό τον έμμεσο αλλά εύγλωττο τρόπο, υποδηλώνει ο Σολωμός τη σχέση του με την προγενέστερή του ελληνική παράδοση. Το έργο σώζεται, μαζί με το σατιρικό Η Τρίχα, σ' ένα αυτό21
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ γραφο τετράδιο του Σολωμού (Ζακύνθου αρ . 11=ΑΕ 354380), χρονολογημένο στα χρόνια 1833-34. Μέσα σε 26 πυκνογραμμένες σελίδες, διακρίνονται πέντε πλήρεις και τέσσερις μερικότερες συνθετικές επεξεργασίες (Λ . Παπαδοπούλου-Ιωαννίδου, 1978), που επιτρέπουν να παρακολουθήσομε τη σταδιακή μορφοποίηση του έργου , αλλά και την ίδια τη διαδικασία που ακολουθεί ο Σολωμός για να συνθέσει τα ποιήματα της ώριμης περιόδου. Ο Κρητικός είναι το πιο αφηγηματικό από τα έργα της ωριμότητας του Σολωμού· και μ'αυτή την προϋπόθεση, μια οργάνωση του μύθου με άξονα το σχήμα της δοκιμασίας είναι αναμενόμενη. Πράγματι, στις ιταλικές σημειώσεις του έργου, η έννοια της δοκιμασίας επανέρχεται αρκετές φορές , σε aποφαντικές διατυπώσεις, που επαληθεύουν την υπόθεση αυτή: "πεδίο δοκιμασίας είναι η ζωή " (ΑΕ 360Β8), 'Ό πόνος είναι δοκιμή " (ΑΕ 374) . Οι διατυπώσεις αυτές συνδέονται άμεσα, στη συνέχεια, με τα προσωπικά παθή ματα του ήρωα και τις ψυχικές του δοκιμασίες, στις οποίες ο ποιητής δίνει μεγάλη έμφαση , σ' όλες τις επεξεργασίες του ποιήματος: Όμως εξεχειλίσανε τα βάθη της καρδιάς μου· τ ' αδέρφια μου τα δυνατά οι Τούρκοι μου τ' αδράξαν ... Έχομε λοιπόν ρητές και πολλαπλές αναφορές σε υλικές και ψυχικές δοκιμασίες του ήρωα, που νομιμοποιούν απόλυτα μια πρώτη γενική εκτίμηση ότι το σχήμα της δοκιμασίας είναι ένας από τους άξονες της " ιστορίας" και ότι βέβαια δεν περιορίζεται στις ανοιχτές ηρωικές συγκρούσεις αλλά διαπερνά ολόκληρο το μύθο, ακόμη και τις εκστατικές στιγμές . Ο Κρητικός, στην εκδοτική μορφή που του έδωσε ο Πολυλάς, απαρτίζεται από 5 ενότητες , αριθμημένες (με το χέρι 22
ΟΚΡΗτΙΚΟΣ του ποιητή) από 18 έως 22. Κέντρο της aφήγησης, που γίνεται σε α ' πρόσωπο , είναι το επεισόδιο που περιγράφει μια μοναδική εμπειρία του ήρωα, ενώ βρίσκεται ναυαγός μέσα στη θάλασσα και παλεύει να σώσει την αγαπημένη του και να σωθεί. Το επεισόδιο αυτό αποτελείται από τις ακόλουθες aφηγηματικές ενότητες: την πάλη του Κρητικού με τα κύματα μέσα στη νυχτερινή καταιγίδα (αποσπάσματα 18-20.2), την αναπάντεχη μεταβολή της φουρτούνας σε γαλήνη και το θαυμαστό όραμα της Φεγγαροντυμένης (20.3-22.4), τη διάχυση του "γλυκύτατου ηχού", που διαδέχεται την εμπειρία της Φεγγαροντυμένης και τείνει να αφομοιώσει τον ήρωα (22.5-55) και τέλος την άφιξη στην ακρογιαλιά και την τραγική διαπίστωση ότι η αγαπημένη , που κρατούσε στην αγκαλιά του, έχει πεθάνει (22.56-58). Μέσα από την αφήγηση του κεντρικού επεισοδίου, ο ποιητής φροντίζει έντεχνα, με aφηγηματικές αναδρομές στο παρελθόν ("αναλήψεις") και ανοίγματα στο μέλλον ("προλήψεις" ), να υφάνει ταυτόχρονα ολόκληρη την ιστορία του ήρωα, πριν και μετά το ναυάγιο, ώς τη στιγμή της aφήγησης. Έτσι ο μύθος αναπτύσσεται παράλληλα σε τέσσερα χρονικά επίπεδα. Το πρώτο καλύπτει το χρόνο του ναυαγίου και της θαυμαστής εμπειρίας. Το δεύτερο την προ"ίστορία του ήρωα στην Κρήτη: αμέριμνα παιδικά και εφηβικά χρόνια (21.1317, 22.25-35), συνειδητοποίηση της αρνητικής κατάστασης του σκλάβου μέσα από τη θέαση της φύσης (πόθος λευτεριάς: 22.36-42), αγώνες ενάντια στους Τούρκους (19.2-3, 22.6, 22.16-20), τελική ήττα, καταστροφή και εκπατρισμός (21.29-36). Το τρίτο χρονικό επίπεδο είναι η ζωή του πρόσφυγα, μετά το ναυάγιο και το χαμό της κόρης: θλιβερή (ζητιανιά- νυχτερινοί εφιάλτες: 22.7-13) , αλλά και χαρισματική (κατάσταση αλληλεγγύης: 22.5-8, "σφραγίδα δωρεάς": 23
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ 22.3-4, 22.14) . Ένα τέταρτο χρονικό επίπεδο συνιστά ο οραματισμός της έσχατης Κρίσης, όπου ο ήρωας προσδοκά να ξανασμίξει με την αγαπημένη του και να δικαιωθεί μαζί της(19.5-18). Αν επιχειρήσομε να προσδιορίσαμε τη λειτουργία των στοιχείων που συνθέτουν το μύθο του Κρητικού, θα διαπιστώσαμε ότι η τρικυμία και το ναυάγιο αποτελούν μονάχα το αφηγηματικό πλαίσιο του έργου. Το κέντρο κατέχει η επικοινωνία του ήρωα με τη φύση, που επιμερίζεται σε δύο εμπειρίες: στην εμφάνιση της θείας Φεγγαροντυμένης και στο "γλυκύτατον ηχό" που τη διαδέχτηκε. Ο "γλυκύτατος ηχός " που ακολουθεί τη θεία εμφάνιση συνοψίζει μέσα σε μια εμπειρία "μουσική" τον παναρμόνιο ρυθμό της φύσης, που η παρουσία της Φεγγαροντυμένης μάς τον δίνει με μια εμπειρία πλαστική και μυστηριακή συγχρόνως. Και το ένα και το άλλο ασκούν ομοειδείς επιδράσεις στην ψυχή του ήρωα. Η θεία μορφή μαγνητίζει κυριολεκτικά τον Κρητικό ·("καταπώς στέκει στο Βοριά η πετροκαλαμήθρα": Απ. 1, 200.21.10), που, όσο διάστημα γεμίζει η παρουσία της, "εξίσταται" από τον εαυτό του, από τον τόπο κι από το χρόνο , ξεχνά την τραγική του κατάσταση, τη θάλασσα, την καλή του, τον αγώνα του να σώσει την κόρη και να σωθεί. Η εμπειρία της Φεγγαροντυμένης αντιπροσωπεύει για τον ήρωα τη μείζονα αποκάλυψη, η οποία ανατρέπει μέσα του την ιεράρχηση των αξιών που μέχρι τότε όριζε τη συμπεριφορά του. Είναι η αποκάλυψη της θείας παρουσίας μέσα στη φύση , η εγκοσμίωση των μεταφυσικών αξιών· και είναι η ταύτιση της ομορφιάς με την καλοσύνη, που έρχεται σε αντίθεση με την αγωνιστική διάσταση της προσωπικότητας του κρητικού επαναστάτη. Το επεισόδιο κλείνει με την εξο μολόγηση του ήρωα για τη ριζική αλλαγή του χαρακτήρα 24
RkJQdWJsaXNoZXIy MjYz