Ρήγας Βελεστι•,λης. Σχέδιο Ν. JΊιfοσχοβάχ-η. 'Εθνικό 'Ιστορικό JΊιfουσεϊο , ' Α.θήνα.
ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΠΑΣΧΑΛΗ Μ. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗ ΡΗΓΑΣ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗΣ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ ΑθΗΝΑ 1998
ISBN 960- 560- 012 -!J
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ''δ ' λ' παροvσα εκ οση εvτασσεται στο π αισιο των εκδηλώσεων ποv οργάνωσε η Βουλή των Ελλήνων προκειμένουνα τιμήσει τη διακοσιοστή επέτειο από τον μαρτυρικό θάνατο τοv Ρήγα Φεραίοv-Βελενστινλή και τη γέννηση τοv εθνικοv μας ποιητή Διονvσίοv Σολω- ' μοv. Στο βιβλίο αvτό τοv καθηγητή τοv Πανεπιστημίου Αθηνών Πασχάλη Κιτρομηλίδη επιχειρείται η παροvσlαση στον ελληνικό λαό και ειδικότερα στη νεολαία μας της δράσης και τοv πνεvματικοv έργου τοv Ρήγα, τοv πρωτομάρτυρα της ελληνικής εθνεγερσ{ας, αλλά και τοv πρωτοπόρου σπορέα των ιδεών τοv ριζοσπαστικοv σvvταγματισμοv, της ισοπολιτείας, τοv δη- , , , ξ μοκρατικοv πατριωτισμοv, τοv κοινωνικοv ε ισωτισμοv και της σvνεργασίας των λαcbν. Η παροvσ{αση αvτή έχει συγκριτική βάση και γίνεται σε συνάρτηση με τη δυναμική που ανέπτυξαν στην υπόλοιπη Ευρώπη το πνεvματικό κLνημα του Διαφωτισμοv και η Γαλλική Επανάσταση. Η σκέψη και η δράση τοv Ρήγα επικεντρώνονται
8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ στην αντίληψη της κοινότητας των πολιτών ως υπέρτατου και αυτόνομου πολιτειακού οργάνου, χωρίς την παρεμβολή φυλετικών, ε&vικών, θρησκευτικών και ταξικών διακρlσεων. Ο «αυτοκράτωρ λαός» συγκροτεί την πολιτεlα απολαμβάνοντας την ελευθερ{α ως δημόσιο αγαθό, αλλά και έχοντας την αποκλειστική ευθύνη για τη διατήρηση και διεύρυνση του φάσματος των πολ , , δ , ιτικων και κοινωνικων του ικαιωματων: Σε μια εποχή που η αντιφατική διαδικασία της , , , παγκοσμιοποιησης της οικονομιας και της επεκτασης των εθνοπολιτισμικών αντιθέσεων, οι οποίες πλήττουν εκτεταμένες ζώνες του πλανήτη, δημιουργε{ αμηχαν{α και κενό ιδεολογlας, το έργο του Ρήγα έχει τη δυνατότητα να γονιμοποιήσει και πάλι την εθνική μνήμη και τον δημόσιο λόγο, ενσταλάζοντάς τους τη ζε{δωρη ' δ ' δη 'δ' πνοη των ιαφωτιστικων και μοκρατικων ι εων, που αποτελούν την κορωνίδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Οι οραματισμοί του Ρήγα είναι ακόμη ζωντανοί και επίκαιροι. Πιστεύω ότι μποροvν να εξυπηρετήσουν και στις μέρες μας τα πανανθρώπινα ιδεώδη της προόδου, της αλληλοκατανόησης και της συνεργασίας των λαών, της ατομικής και συλλογικής χειραφέτησης. ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΧΡ. ΚΑΚΛΑΜΑΝΗl: Πρόεδρο; τη; Βουλή; τω, Ελλψιων Σεπτiμβρ,ο; 1998
ΕΤΧΑΡ Ι ΣΤ Ι ΕΣ Συναισθάνομαι βαθιά τη•ι τιμη -«λλά καί την εύθύνη- πού μου εκανε ό κατ' έξοχην θεσμός της οημοκρατικης οιακυβέρνησης της χώρας, ή Βουλη των 'Ελλήνων, νά μου άναθέσει νά παρουσιάσω με τον κριτικό λόγο της ίστορικης άνάλυσης καί της πολιτικης έπιστήμης την πράξη καί τον στοχασμό του θεμελιωτη της νεότερης οημοχρατικης παράοοσης στα Βαλκάνια, του Ρήγα Βελεστινλη, με την εύχαιρία της ~ - , , - Ι Θ' "θ λ οιαχοσιοστης επε,ειου -;ου μαρτυριου -:-ου. • α η ε α ' > Ι ' > , ' π ό~ ~ να εχφρασω τις ευχαριστιες μου στον ρ εοpο της Βουλης των 'Ελλήνων κύριο 'Απόστολο Κακλαμάv-η \ \ , , για την εμπιστοσυνη του. Τ\ ,ι ~ -. t θη \ Ι Ι \ ο εργο μου οιευκοΑυν · χε τα μεyιστα χαρη στο πνευμα της συνεργασίας -:ου Γενιχου Γραμματέα της Βουλης των Έλλήνc->ν, συναοέλφου καθηγητη κ . Π. Τζωρτζόπουλου. Ό Διοικητης της 'Εθνικης Τραπέζης της Έλλάοος καί Πρόεορος του Διοιχητικου Συμβουλίου -:ου Μορφωτιχου της Ίορύματος κύριος Θ. Καρατζας, μέ το γνωστό ένοιαφέρον του για την προαγωγη των
10 ΕΤΧΑΡΙΣΤΙΕΣ πνευματικών έ:ργων, πρόθυμα έ:δωσε τη συγκατάθεσή ' , \ \ \ - , του να χ.ρησιμοποιησω για τους σκοπους του παροντος βιβλίου κατάλληλα διασκευασμένο, διευρυμένο και ένημερωμένο, το κειμένο για τον Ρήγα άπο το βιβλίο μου, Νεοελληvικος Διαφωτισμός. Οίπολιτικές καί κοινωνικές lδέες ('Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ. , 1996 ). Γιά την πολύπλευρη βοήθειά τους στη διεκπεραίωση της έντολης της Βουλης των 'Ελλήνων θα ήθελα νά ευχαριστήσω τούς συνεργάτες του Γενικου Γραμ- ' ι Γ ι Κ' ' Ε'' λ Δ ματεα χυρ ους εωργιο οχχινο και υαyyε ο ρακόπουλο. Σ,η συναγωγη της είκονογράφησης βοήθησε ή κυρία Αtκατερίνη Φλεριανου. Στην πραγματοποίηση της εκδοσης συνέβαλαν θετικα εμπειροι συμπαραστάτες άπο παλαιότερες ηδη ( ' ' 'Ελ' Γ '~ ' ' συνεργασ ες μας, η κυρια ενη εωργιασου και ο ' Σ - 'Α '~ 'Ο ' Χ - Α χυριος ταυρος νεστισης. κυριος ρηστος . Δάρρας καί οί συνεργάτες του «'Ιδεογράμματος» προσέφεραν το καλύτερο πού διαθέτει ή τέχνη της παραδοσιαχης τυπογραφίας σήμερα στη χ.ώρα μας. Τούς εύχαριστω ολους άπο καρδιας. Π. Μ. Κ. 15 Atiyovaτoυ 1998
τ ο ί ζυμώσεις πού προκάλεσε ή Γαλλικη Έπανάστα- ' 'λλ ' λ ' ' ' ' 'λ ση στα ε ηνικα πο ιτικα πραγματα κση στην ε - ληνικη κοινωνικη σκέψη χατα. την τελευτα(α δεκαετία του δέκατου ογδοου αtώνα βρηκαν τη δραματι- , ' ' ' 'λ ''λ' χοτερη εχψραση -:ους στις πο ιτισμιχες και πο ιτικες ~ ' - Ρ' Β λ ) - Ο' ' • οραστηριοτητες-:ου ηγα ε εστιν ,η. ι χαιριες ιστο- ' ι ι \ ι~ ψ ) ' ' ~ 1 ( ρικες εμπειριες που σημαοε αν αυτη τη οεχαετια, η πικρη άπογοήτευση άπο τη ρωσικη πολιτικη μετα τη λήξη του ρωσοτουρκικου πολέμου -:ου 1787-1792 και την έγκατάλειψη γιά μία άκόμη φορά τc'"υν 'Ελλήνων στην ' θ' ' ' ' ' - Γ-'' - 'Ε τυχη τους, χα ως και ο α'1τικτυπος της <ΜV\Lκης - ' ' Ν ' ' Ε' ' 21 ~ ' παναστασης στη οτιοανατο"ικη υρωπη, ι.ορασαν ως λ, ' \ , / ,ι \ ' κατα υτες για την εμψανιση- εστω και σε περιορισμένη κλίμακα - νέων μορφών πολιτικης συμπεριψοροίς, πού τη χαρακτήριζαν ·η συνειοητη δράση, ή προ- ' λ '- θ ' , « , ' , ση ωση σι. κα ορισμενους στοχους , η οργανωση , και ή έπιδίωξη της πολιτειακης άλλαγης. Ή νέα έκοο-χή της πολιτικης πράξης σημείωσε την κορύφωση ένος αίώνα ίδεολογικων άλλαγων, πού εχει έπικρατήσει να όνομά.ζεται συμβατικά στην ίστορία της έλληνικης παιδείας 'Εποχή του Διαφωτισμου. Ό Ρήγας ύπηρξε
12 Π. ί\Ι. ΚΙΤΡΟΜΗ.ΛJΔΗ ό έπιφανέστερος έκφραστης της νέας άντίληψης της πολιτικης πράξης, της όποίας ή άφετηρία έντοπιζόταν στη χρεωκοπία των έλπίδων πού οί προηγοόμε 'ιες γενεες του έλληνικου Διαφωτισμου είχαν στηρίξει στη «φωτισμένη» άπολuταρχία ώς φορέα της άλλαγης. Ό Ρήγας πρόβαλε στό προσκήνιο της έλληνικ'ijς πολιτικ'ijς σκέψης ώς διερμηνευτης του ριζοσπαστικου Διαφωτισμου, πού πραγματώθηκε με την ένότητα θεωρίας και πράξης, όπως τη συνέθεσε ό t8ιος με τις έπαναστατικες πολιτικές του πρωτοβουλίες. Ό ριζοσπαστισμός του Ρήγα ύπηρξε έπακόλουθο ~ ~ , ,, , , ι της κριτικης του στασης απεναντι στη σuγχρονη του κοινωνικη πραγματικότητα, την όποία βίωσε μεγαλώνοντας μέσα στους κόλπους της άγροτικης κοινωνίας. Ή έμπειρία των δεινων της άγροτικης ζωης, σε έποχη κοινωνικου μετασχηματισμου, είχε προηγηθεί μιας στα8ιοδρομίας βασισμένης σε σuνεχη γεωγραφική, κοι- ' ' ~ ' ' (Ο Ρ' ' νωνικη και οιανοητικη κινητικοτητα. ηγας γνωρισε ολες τις οφεις της κοινωνικ'ijς διάρθρωσης του γένους ύπό τις σuνθηκες της όθωμανικ'ijς κατοχης, άπό την άγροτικη κοινωνία της Θεσσαλίας &ς τις ήγεμονικες αύλες της Βλαχίας. Οί έμπειρίες αύτες άποτέλεσαν την ύπαρξιακη βάση της έτυμηγορ(ας του σχε- ' ' ' ' ' '~λ ~ τικα με τις uφισταμενες κοινωνικες χα~ πο ιτισμικε.ς σuνθηκες καl του l8ωσαν τό lναυσμα για να προχωρήσει στη 8ιαμόρφωση μιiiς άλλης άντ(ληφης για τα πράγματα. Ή έvαλλαχτικη λόση πού πρότεινε περιλάμβανε !να πρόγραμμα πολιτισμικης ά.vαμόρφωσης,
ΡΗΓΑΣ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗΣ 13 έμπνευσμέvο άπο τα προωθημένοι αtτήμοιτα του Διοιφωτισμοu, κοιθως και μια ριζοσπαστικη πρότασή άvαδιάρθρωσης της πολιτικης και της κοινωνίας, μέ έπα- ' ' ' - ( ' θ - , •ια.στατικη ανοιτροπη των υφισταμενων συν ηκων και , ' ι , ' , έ .,. , 'ξ αντικατοισταση τους απο μια ν οι οημοκροιτικη τα Ί) πραγμάτων. Το Ι\ραμα αύτο ητοιν το θεωρητικο άπαύέ , , \ - \ γασμα συγκεκριμ νηςεμπειριαςκαι κριτιχης, που συ- 'θ ' (ζ l , ' ' νη ως εμφαν εται σ~:: επαναστοιτιχες περιστασεις ση- .,. , ' l θ ' ' , , ' μαοευοντας την πιυ προω ημενη - και γι αυτο συ- , ' ' λ ' ' '~ λ ' " zνα ουτοπικη - πο ιτικη και ιοεο ογικη τους εκφραση. Το περιεχόμενο της κοινωvικης θεωρίας του Ρή- ' ' .,. , θ , ' ' ~.,. , ζ ' γα, που α.ναου ηκε απο την ιοια τη ρι οσπαστικη πο- . ' 'ξ 'ξ' ζ , β ~ ' \ \ , Λιτικη προι η, ε εφρα ε ακρι ως οιυτη την επαναστοιτικη διαλεκτική. 11 ο Ρ·ήγας γεννήθηκε το 1757 στο Βελεστίνο, χωριο -:-ου θεσσαλιχοu κάμπου στο σημείο οπου, ,, , ι , ι, στην αρχαιοτητα, βρισκοταν ·η πολη Φεραι. Στο ονομοι της γενέτειράς του όφείλει κα.1. την προσωνυμία Β λ . - , , , , " , , , Tl ,, ε εσ-:-ινι;rις, με την οποια εμεινε στην ιστορια. υ ετος ~ , ι ~, ~'~ , , , , -:-ης γεννησης του οεν τ.αραοιοεται οιπο καποια σαφ·η ' 'λλ' ' ' ' ' ~ ~ ' 1 μαρτυριοι, οι α συναγεται απο τοι στοιχεια της ανακρι- , ' ' ' ' ' ' ' 1797 σης που καταχωρισε η αυστριακ·η οιστυνομια το , όπότε ό 'ίδιος κατέθεσε οτι ητοιν σαράντα έτων. Γιά τά r:ρωτα χρόνια της ζωης του δεν ύπάρχει καμία άσφαλ' ' 'Η ' '"' ' έ ~ ης μαρτυρια. χρατουσα παραοοση οιναφ ρει οτι μορ-
14 Π. Μ. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗ φώθηκε στο σχολείο της Ζαγορας, στο γειτονικο Πήλιο, οποu με μέριμνα του Ζαγοριανου Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Καλλινίκου Γ' καl του έμπόροu 'Ιωάννη Πρ(γγοu είχε δημιουργηθεί μια άξιόλογη έστία έλληνικης παιδε(ας, έφοδιασμένη με σημαντικη βιβλιοθήκη. 'Ένα βιβλίο πού προέρχεται ένδεχομένως άπο τη σχολη της Ζαγορας- σήμερα στην Έθνικη Βιβλιοθήκη της 'Ελλάδος- διασώζει την παλαιότερη γνωστή ύπογραφή του Ρήγα καl μπορεί να θεωρηθεί οτι έπιβεβαιώνει την προφορικη παράδοση του δέκατου ενατοu αίώνα, πού πρωτος κατέγραψε ό Χριστόφορος Περραιβό ".Αλλ ' , "' , , ,, ' ' ς. η ,οπικη παραοοσ-η αναφερει οτι, μετα την άποφοίτησή τοu άπο το σχολείο της Ζαγορας, ό Ρήγας δίδαξε για ενα χρόνο στο σχολείο του γειτονικου πηλιορείτικου χωριου Κισσός.'Απο το Πήλιο, όπωσ- "'' ' ' 1774 .. 1 ' ' ' Ρ ' ' οηποτε μετα το η και αργοτερα, ο ηγας αναχώρησε για την Κωνσταντινούπολη. ' Αρχίζουν έτσι οί "' - ' ' "λλ ' ' οιηνεκεις μετακινησεις του, που α Cι>στε αποτuπωνουν την κανονικότητα στην έμπειρία. των άνθρώπων της έποχης τοu, οσων το βιογραφικο όδοιπορικο παροu- 'ζ , ,.,~ ' \ \ σια ει καποιοu ειοοuς μορφωτικη και κοινωνικη κινη- -:ικότητα. 'Ο ' ) ' ' ' ' Κ μορφωμενος επαρχιωτης νεος πηγαινει στην CιJν- ' λ ''β-', 'βλ' σταντινοuπο η για να ρει ,ην τuχη --:-ou, να ε τιω- ' ' - - ' 'λ ξ Σ ' 11ει την προοπ-:ικη της κοινωνικης -.ου ανε ι -ης. τΊJν π 'λ ' ' θ' "'έ " "' ' ' ο η, κα-:-α. τον φ ινοντα ο χα.το ογοοο αιωνα, προ- ' ' , , '/ \ σφερονταν στους προικισμενοuς νεους εuκαιριες για ' ' "' ' ' λ ''-' ' ' λ ανc,Jτερες ι;πουοες, για γ ωσσομαvεια και επαγγε -
ΡΗΓΑΣ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗΣ 15 ~' ι ' ' ' Ιέ ματικ,1 αποκατασταση στους εμποpικους κα~ πιχειρηματικούς κύκλους της ρωμαίικης κοινωνίας. Πληροφορίες για τη οραστηpιότητα του Ρήγα στην Κωνσταντινούπολη οεν εχουν οιασωθεϊ. Πάντως φαίνεται '' ,,,_ ' 'δ ,,_, ,,_,θ '- ' οτι ευοοκιμησε, και πωσοΊJποτε συνοε ηκε με τους κύκλους της φαναριώτικης κοινωνίας, οπως προ- , ,, '"' ' ό \ "' ' κυπτει απο μια οευτερη κανονικ τητα που προσοιο- , ' ' 'Α ' ' Κ ρισε την παpαπεpα ποpεια του. πο την ωνσταν- -:-ινούπολη εφυγε γιά τη Βλαχ(α, ήμιαυτόνομη ήγε- , «,,, ' - λ' J! μονια υπο την επικυριαρχια του σου τανου, υπου περl. το τέλος του οέκατου ογοοου αίώνα είχε μετατοπιστεί το κέντρο βάρους της φαναριώτικης κοινc,>νίας. ' Η 'β i Β ' ' ' - μετα αση στυ ουκουpεστι, την πρωτευουσα της Βλαχίας, άποτελουσε έναν άκόμη άναβαθμο στην χοινωνικη κινητικότητχ τοϋ Ρήγα. Ή μετακίνηση θα μποροϋσε να έκληφθεϊ ώς ενοειξη της εύοοκίμησής του στην Πόλη, πού του &νοιξε το ορόμο προς τη Βλαχ(αl. Ή πρώτη σαφης μνεία της παρουσίας τοϋ Ρήγα 1. Δε&μέvοu δτ, δ Ρ-f1γας χαπχε, θtση πρωτοχορu,pαlόu στον έλληνι• χό έθν,κό σuμβολ,σμ6, ή β,βλ<<>γρα,p(α γ,ά τη ζωή και τη σχiφη του εt,,α, όγχώδης, κατά μf-rα μipος tμως bτανσι),αμβ<i•« στcpc6τuπες σuμβσιτιχcς &:π6ψεις χα! θρύλοuς ποό ciν<iγοντα, στον 8b«ιτο fvατο αlώνσι . Δό<> παλαιότερες σuλλc,γ!ς μσιρτuρ,ων γιά -r!ς πολιτ,χcς 8ραστηριότη-rες -;ou Ρήγα lχουν έξαφε·ηχή σημασία: Emile Legrand, έπιμ., Documenι, ίnidiιs c,oncernanι Rhi15as Velesιinlίs eι ses compa15nons de marιyr,, ι ίrί.• des Archiv,s de Vienne en Autriche, Παρίσι 1892, χα! Κ. Άμαι•• τος, Άνlκδοτα iγyeαφα πεel Ρήγα Βελεστινλη, 'Αθήνα 1930. Ή σuλ• Χογή ciρχειαχων έγγράφων -rou Legrand, σ¼ ίλληνική μετάφραση τοv Σπυρι8ωνος Λ<iμπρου, έκδ60ηκε vπό τόν τίτλο, Άι•fκδοτα έγyeαφα π~ρί
16 Π. Μ. ΚΙΤΡΟΙ\1ΗΛΙΔΗ ' Βλ ' έ ' ' ' ~~ " ' β βλ' στη αχια προ ρχεται απο τον ιοιο, οταν στο ι ιο του Abbe Barthelemy, Νέος 'Ανάχαρσις, του όποίου αλ ')' , , ' <! 1 'Α , κεφ αια ειχε μεταφρασει, αναφερει uτι τον πριλιο του 1788 βρέθηκε στη γέφυρα του Δούναβη, Ρήγα &kοτι•λ•ί καί τω, σι>,, αύτψ μαeτv(!Τ/σάντων, 'Αθήνα 1891. Ή μ•, λcτη τοiί 'Απ6στολοu Δσιcr,cαλάχη, Rhigas Veluιiτιlis. La Reρoluιion franfaise eι les preludes de l'inιUpendence heUenique, Παρίσι 1937, σσ. 205-226, πσιρηe< χρήσιμη !πισχόπηση των πηγών, χαί ύmjρξε -yιά πολλά χρόνια ή χαθιερωμb,η αύθεντωι γι.ά τοδς μcλtrητ~ς τοu Ρήγοι πού δέν ,ιχσιν πρόσβοιση στίς cλληνι.χcς myyές- βλ. 6μως τ!ς κριτικές πσιρσιτηρήσ,ις τοϋ Nestor Camariano, «Contribution iι la bibliographie des ceuvres de Rigas Velesιinlis», Balcania, τόμ. Α' (1938 ), σσ. 211229, χιχί του Κ. Άμ.ciντου, ΆΟηvα, τ6μ. (ι8 (1938), σσ. 246-249. Ή μ, λtτη τοiί Διχσχοιλάκη ιiποnλc, την πηγή των δσων άφορονν τόν Ρήγα στα χλσιmχcχ lργιχ του R. R . PaJmer, The Age of ιhe Democralic Reρo/ uιion, τ6μ. Β': The SIJ"uggle, Princeton 1964, σσ. 173-174, 334-335, χιχί του Hans Kohn, The Idea of ιVaιionalism, Νέα 'Τόρχη 1944, σσ. 537-539. Ή μ,λέτη τοiί θέματος εχει τεθc, σέ εντελώς νέες βάσtις χάρη στl.ς lρευνες του Λ. 1. Βριχνούση, το lργο του δποίου Ρήγας, Βασική Βιβλιοθήκη, άριθμ. 10, 'Αθήνα 1953, άπό την εποχή πού δημοσιεότηκt άποτελεt άmχρα(τητο βοήθημα. '1-Ι γνώση μας προάγεται περαιτέρω ~την όνημ,ρωμένη ροuμσινι.χή lχδοση του !διου fργοu, Rigas. Un patrioι grec din Principaιe, Βουχουρίστι 1980. Ή συμβολή της Α. Camariano Cioran στό lργο της, Les Academies princilres de Bucaruι eι de Jassy et leu.rs professeurs, Θεσσιχλονυιη 1974, σσ. 209-210, 447-449 ε!ναι έπ(σης χρήσιμη ώς προς τη διιρtύνηση των ρουμσινιχων πηγών. Τό (διο (σχiι« χσιί -yιά την iργασωc της Cornelia Papacostea-Daoielopolu, Liιeraιura Ιn limba greaca diιι principaιele romdne (1774-1830), Βουχουρίστι 1982, σσ. 61-64, 209-220. Μια συνολική βιογραφία στα άγγλι.χ« όφε!.λετιχι στον C. Μ. Woodhouse, Rhigas Veluιinlis. The Proιomartyr of ιhe Greek Reoolιιlion, Λ!μνη Εόβοωις 1995, χα! iλληνι.χή μετάφραση, 'Αθήνα 1997. Ί8ια(τ,ριχ χρήσιμες γι.ά την πο~!α της lρcυνας ctνα, ο! χριτ,κ~ έπισχοπήσcις της Cornelia Papacostea-Daoielopolu, «Rigas Velestinlis eι les recherches contemporaines», Reoue ιtu ίιudes sud-uι europeennes, τόμ. 11 (1973), σσ. 563-567, χα! τοiί Nestor Camariano, «Rigas Velcstinlis. Complements eι corrections concernant sa νίe et son activi-
ΡΗΓΑΣ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗΣ 1.7 σ-:ήν πόλη Γιούργεβο2• Στη Βλαχία ομως πρέπει ' β J ,,~ , \ ) / ' \ ~ Ία ρισκοταν ηοη αpκετα ε·ιωριτερα μεσα στη οεκαε- -:ία του 1780. Ή πληροφοpία οτι είχε ύπηρετήσει ώς γραμματικός στην αύλή του ήγεμόνα της Βλαχίας Νικολάοι, Καpατζα οεν φαίνεται άβάσιμη, αν ) 'β , 'ψ , ,._. ) , , ·ο ,α ουμε υπο η μας τ-r,ν ιοεο ,ογικη τους συγγενεια. Νικόλαος Καρατζας, μεταφραστής στα έλληνικα του Δοκιμίου έπι τών ηθών, του Βολταίρου, ήγεμόνευσε στη Βλαχία στα 1782-1783. Είναι εϋλογο να ύποθέσουμε οτι ό Ρήγας είχε συνοεθεϊ με -:όν οίκο του Καζ- ' κ , 1 • \ , '1- ' ρατ α στην ωνσταν-.ινουπο,._η, και τον συνοοευσε ως μέλος της άχολουθίας του, οταν ό σουλτάνος τον οιόρισε όσποοάρο της Βλαχίας. Τό 1788 πάντως ό Ρή- '" .ιι.s:, ' ' ' ' ' Βλ ' ' γας ηταν ,1υη αpκετα ευκαταστατος στη αχια, με ' \ , • , 1 - φ ' ,ι περιουσια και ευρυ ΚUΚΛΟ γνωριμιων. αινεται υτι ' ' [Ι:> ,,._., "'. \\ χατα τη•ι πεp οοο αυτη οημιουργησε οεσμους με τη με- ') , ~ , , ' - Μ γα ,η ρουμανικη ηγεμονικη οικογενεια των πραγχοβ/ \ ( , .., ( / ) ' \ ανου, στην υπηρεσια των οποιων αναφερεται, στα 1787-1788 ύπό τον Νικόλαο Μπραγκοβάνο, και ,ό 1792 ύπο -:ον άνιφιό ,ου Γρηγόριο. Παλαιότερες ύθ' ,, 'Ρ' , , ' 1 - πο εσεις οτι ο ηγας υπηρετησε ως γραμματικος του \e», στό ιδw, τόμ. 18 (1980), σσ. 687-719 χιχι τόμ. 19 {1981 ), σσ. 41-69 μt πολλ!ς βιοyραφιχοiί Ιδlω; tνl!ιο:φtροvτος tπαχριβώσιις. Άπό τό lτο, 1990, τtλος, έyχαινιάστηχε ή lχl!οση του εlδιχου περιοl!ιχοϋ b:ιστημονιχοϋ ~μοσιεόμιχτος σπουδών π,ρι τbv Ρήγιχ, μt τόν τίτλο Ύmeεια, στον Λ' τόμο -:ου όποί.οu, σσ. 449-456, δ 'Αθ. Κιχριχθιχ~σης σuνεχίζ« την παλαιότερη βιβλιογραφική ά•,οισχόπηση της Cornelia Danielopolu . 2. Βλ. Νtος Άvάχαρσ, ς, τόμ. Δ', μτφρ. Γ. Βεvτότη χα! Ρήγα Βελεστινλη, Βιέννη 1797, σ. 295.
J.Li,,.., =ϊ:::;;~/4 .~ίfr,i1)1;~1r?r') (7r ,,. , ;-;,'- - ' ~ Ι_ t',JιtΗι'fΊι ,,ιι.,ιrιιr· k ~ Α1t1ι-οιι ιlt· \. ?ιιιιι'/tιι. l ,, ι ,ιι{6/ι,,ι/,;rιιιr,οιιt lr, ...,.a ._ 1/1,Ιιt,111,r1ιι(' .. .,;r.,,,t.. ' '). ') ι · ·ι ' 1 ,'(' ( .,01/l/Jltl/lΙ '('/(ΓΙ,· {')υ f(' ... JΛ (J ι /, (' •.:' ( .. ,,(ιιf! i ff..~ιhl,,,,/w-.Ί· ,,, • h:y,,r,,ι,k . ..__, . ' ,_ , ... , :.-,;;,.;:.6,-. ' Ι·Ι ι, Καισ,:ιροβασιλικ-η Βιβ) ιο0}1χ-η)) στη., Joscp l1 ρ]alz τ~ς Βιέν-,ης, ' ' Ρ' ' ' ξ' - ' Ι ' ' - Δ β ' - 1-αο ' ' οπου ο ηγας εργαστηκz μετοc υ του Ο\J'ιιου και του εκεμ ριο·J το\J ι 'J για •,,i,: Τ:ρο;:αρασχεvcίσει την €χ8οση των εργων τοv. Χαρακτιχ/, τοίί Ι{aι·] Scl1 U t z ( 1 ϊ80 ). φ · ' ' \ - 'ΕΟ ' -u ") θ' - Λ' ' n ' ω-:-ογραφ1.;ιQ 1 ρχε!.01 ~ · ·J ι:.<:ι; ιΗi 7 .Η,, ·ι;κη τ·ι;·ς υστριχ-ς-, η•.ε·,ιν-η.
ΡΗΓΑΣ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗΣ 19 <Ι>αναριώτη ήγεμόνα της Βλαχίας Νικολάου Μαuρο- / f ( - / f/ \ ~Ι )1 • \ γεv-η, ο οποιος 9ερεται Ο':"ι τον οιορισε επαρχο σ':"ΊJ'' κ "Ι β ~ • ' # <ι- ,, θ ' ' ραιο α, ·η εικασιες οτι οιετε"εσε κα ηγητης στ-ην t , , ~ , -Β , ,, )' ΊJyεμονικη ακαοημια του οuκοuρεστιοu, εχοuν π ,εον , θ"''''~ ο-.ναιρε · ει απο την ς.pεuνα . 'Α 'θ ' ' ' c: ( 'θ ' ντι ετα, ισχuρη παραμενει η υr.ο εση που συ- , ' ' \ \ ' 'Θ' ναγεται απο τους σχετικοuς στιχοuς στον ~ σvρισ ,ι \ \ ,ι~ Ι ~ I \ \ π r,τι χατο-. ':"'f)V ιυι« ;-;εριοοο γνιύρ ιστηκε με --;ον αβ Ι λ , \ ' ' Β ~, ~ Β - ι:; α•ιογ ου, ιι:;χupο ,οπαρχ·η ι:;το ιοι•ιι της οuΛγα- , ' ' ~, "~ ' θ - , , , ?ιας, που επεοιωχε ·ηοη να χειραφετη ει απο την κu- ' ~ , ΟΘ ~ ' Ι • Η , rιαρχια του ωμανοu σοur.τανοu. σημα.ν,ι:v.οτερΊj , Ι \ \ Ι Ι \~ Ι παντως, και πιο μακροχι:;ονη σχεση που οημιοuργ·η- • Ρ' ' , ' , Ι Τ \ \ 'λ σ::: ο ηγας την εποχη εχεινη ηταν με τον μεγα ο σερ - ~ , ~ Βλ Ι \ χ Ι <ι- λ κ λ , ' • ~ οαρη της αχια.ς, -:ον ριστοοοu ο ιρ ιανο, ο οποιος ε!χε τιμηθεί άπο τον αύτοκράτορα τ-ης Αύστρίας με --;ον τίτλο του βαρόνου YOn Langenfeld για τις vπ·η ρεσίες ,ου στήν αύτο:v.ρατορία των 'Αψβούργων. Ό β 6 , ' , ~, ' Ρ ' , , , αp νος επροχειτο να οωσει στον ηγα την εuκαιριcι. να έπισχεφθεϊ τ·η Βιέvν-η άρyότερα, το 1790, καί νά Ι \ ~ ,ι ':"Uπωσει τα πpωτα του εργα. Ή δεκαετία του 1780 ύπηρξε άποφασιστικης ση- ' ' ' ~ Ι ~ >'Ι> ) ~ μασιας για τη οιαμορψc,)ση του ιοεο ,ογικοu προσαλ ~ ~ Ρ, ο· ,'Ι>, • , , , νατο ισμοu του ηγα . ι ιοεες του ωpιμασαν uπο 7ην έπίοραση του γαλλικου φιλοσοφικου έγκuκλοπαι- ,ι. - ' • ~ 'Ι>' ζ ' ''ψ Ι οισμοu, ο οποιος σεσπο ε στην ο ιμη φαναριωτικη 'Ι>Ι - , , - Σ'Β ' παιοεια των παριστριων ·ηγεμονιων. το οuκουρεστι δ Ρήγας βρέθηκε στην πνεuματικη τροχια -:-ης ι ' ι \ ι β λ' ' , φαναριωτιχης ΛΟγιοσυνης που περιε α "ε τον μεγα-
20 11. t.1. ΚΙ'ΓΡΟΜΗΛΙΔΗ λο χλουτζιάρη Δημήτριο Καταρ-:-ζη, την πιο έπιβλη- , , ι ..., , ..., ι τιΧΊ) πνευματιχη φυσιογ11ωμιοι της εποχης, γνησιο ' ~' λ "' ~ Σ' ' ' 9ορεα του εγκυχ οπαιοισμου. ,ο πνευματιχο αυ- ' β''λ 'Ρ' , , "''θ '"' ' το περι α" ον ο ηγας φαινεται οτι συνοε ηκε ιοιαι- ' ' ζ , , ' ... Δ ,zρα με τον ρι οσπαστικοτερο εκπροσωπο του ιαφωτισμου στη Βλαχία, τον ' Ιώσηπο i\ιlοισιόοαχα. Γνω1 ' ' ' ~ 'θ λ ' ' ' ' ριστΊJΚε επισ·ης χαι συνοε ηκε φι ικα με τους πιο άξιόλογους ''Ελλ·ηνες λογίους σ,όν κύκλο του Καταρ ,ζη : τον Γρηγόριο Κω11στοι'Ιτα και -:-011 Δανι·ηλ <l>ιλιππίο·η, Π·ηλιορείτες συyyραφείς της Νεωτερικής Γεωγραφίας, -:ον Παναγιώτη Κοοριχα, μεταφραστή του Fontenelle, ,όν Νεόφυτο Δούκα, τον Κωνσταντίνο Σ ' ' ' 'Αθ ' Χ ' λ ' ' ' ταματ-η και τον ανασιο pιστοπου ο, που οιπαρ-:-ιζα'Ι τ·η γενεα της ώριμότητας -:-ου έλληνικου Διαφ<ι>- ~3 'Ο Ρ' ' ' ξ ' ' "' ' ' λ -:-ισμου . ηγας ανεπτυ ε επισης οεσμους με φι ελεύθερους Γάλλους οιανοουμένους καl οιπλωμάτες στο Β ' ,, ( ' D' Η t . ' ' ' ουχουρεστι, οπως ο κομης au erιve, και αργο- ,ερα ό Emile Gaudin, υποπρόξενος τ-ης έπανοιστοιτι- ~ Γ ·' ' 4 Σ' ' ' ' ' β 'λ) χης αΛΛιας . οιυτο -.ο πνευματικο πεpι οι ,ον χαο. l'ιόι τό διανοητικό κλίμα στη Βλ«χ!α τον φθίνοντα δέκατο δγδοο «ίών:χ πρβλ. Κ. Θ. Δημαρiiς, Λ'εοcλληνικ~ Διαφωτισμός, 'Αθήνα 1977, σσ. 180-185 χ«ί D. Popoνici, L4 liueraιure roumaine ά l'epoquc des Luιnieres, Sibiu 1945, σσ. 59-131, tδίως σσ. 60-64, 72-74, 116-118, χο:ί r«ό πρόσφατα; KeiLh Hitchins, The Roumanians 1774-1866, 'Οξφόρδη 1996, σσ. 121-140· βλ. έπ(ση,; Π. Λ1. Κιτρομηλ18ης, 'Ιώσηπος Μοισι6δαξ. Οί σvvτεταγμένες nr, βαλκανικής σκέψης τόν 180 α/ώvα, 'Αθήνα 1985, σσ. 142-148. Εtδικ<r..:pα γιά ττ1ν mιευμ«τιχή σχέση τοu Ρήγ« με -:όν ~iοισιόδαχσ; βλ. Π .. Μ. Κιτρομηλ!δης, «'Ο δάσχ«λος τοϋ Ρήγα», Ύ :ιέρεισ, τόμ. Α' (1990 ), σσ. 511-518. :,. Β) .. Βpανοuσης, Ρ,ί,ας, σσ. 40-Ι,6, καt Λriadna Camariano Cio-
Ι>ΗΓΑΣ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗΣ 21 ι ,~ ι ι \(..., <:εστρωσε το οιαφωτιστικο του προγραμμα, ΊΟ οποιο 'θ ' θ' ' ' ' ' ~ • ., προσπα ησε νοc εσει σε εφαρμογη μεσω των έκοοτιχων του δραστηριοτήτων. Κατα τή διάρκεια δύο του- ' , ' 'ψ , \ Β , \ ., , "αχιστον επισκε εων το•> στη ιεννη, στη οεκαετια τοίί 1790, συγκρότησε ένα έντυπωσιακο corpus εργω·ι, ' ''θ ' Δ ' ' 'r ' ' ' ) ·' r:ου ε ετοιν το ιαφωτισμο σε r.ροιc,η, με την εκ ,αικευση -.ϊjς τ.νευμοιτικης και ήθικ'ίjς του φυσιογνωμίας και \ \~ Ι ζ ..., .. ~ ' , τη ρ-ιJτη οιατυπωση ρι οσπαστικων ποΛιτικων αιτημα- -:ωv. ΙΙΙ Σ-:ήν πρώιμη φάση τοίί έκδοτικοίί του προγράμμα- ' \ ' , / ψ 'Β' τος, κοι"α ,._η,ι πρωτ-ι; του επισκε ΊJ στη ιεννη, ' ' ' 'Ι ' " ' 'λ Δ β ' 1~90 οιπο τον ουνιο (ύς το τε ος εκεμ ριου / , f, Ρήγας δημοσίευσε το βιβλίο Φυσικής 'Απάνθισμα δια τούς άγχίνοvς καί φιλομαθείς 'Έλληνας. Το ερζ' \ \ ~ ..., , / ~ γο προορι οτοιν γιοι τους «ουστυχεις απογονους -:ων , ~ 1 , Α 'λ ' Π" / ) \ ,, ευκ"εεστατων .'1.ριστοτε ους και λατωνος», απο εναν ~ ' ' ' ~ ' θ ' β' Βλ' ' ι<νουνεχη» ποιτριωτη, ο οποιος ε Αι, οταν I εποντας ' Ι \ \ \ '~' ..., λ -:ους «πα•ι-:γι γεγυμνωμενους απο την ιοεαν της φι ο - , \) / ', \ / - σοφιας» και «επικεκυφοτοις εις μονοι τα σποινια τ-ης ' λ ~ ~ λ' 12 β)' ' θ ' ' ' ' ε ληνικης οια εκτου 1:,ι ,ια», χωρις κοι ΟΛΟU •ιά. <.ι)- λ ~ 'Η ' ' ~ ,., ~ ~ l\1 '"' φε ουντοιι . απηχηση τ<.ι)ν ιοεων του οισιοοακοc ran, «L'acιiviιe d'Emile Claude Gaudin, premier consul dc J<'rancc ;ι Bucharesι», Rcvue rou,nainc d' hisιoire, -rόμ. 9 (1970 ), σσ. 25·1-260.
• , ,: • .•- , , , .. ;,, ·-· ·-. .. . ,,..,: ,.; ,, ,- ... '--.,., . ._ '/ , < • , , . • .. .ι : .. \ ~· · ·-- Σ .. τJ<.· fI 'f. . . ' 1-Ι ι1it"' J\ .,..........,, • •~Α.,ϊι·, . • . 'Κ ft Β1ΕΝΝ ,.~, .. . . ' , 1 \ 1 • ... \ • ι\ Ί ~~ -~\ '\J • ι ' • • i ·i Ι .,, • ~ Φυσικής 'Απάνθισμα διά τούς αγχί1'ους και φιλομαθείς ~Ελλη11ας , παρα τοv Ρήγα Βελεστινλη Θετταλου, Ηιέννη 1790. Μουσε~ο Μπενάκη, 'Αθήνα.
Ι'ΗΓΑΣ DΕΑΕΣΤΙΝΛΗ~ ., •~~ •~ 1 "Ω I λ''Ί :::ιναι εοω ευυισ.κριτη . « ντα.ς φυσει φι ελ ,ην», συμ- . ) ' ' Ρ' ~1 ' 'θ ' ' ' ~ π ,ηρωνει ο Ί)yας, «οεν ευχαριστη ην μονον απΛ<ι>ς \ θ , \. / ~ , )λ' \ \ Ία. ρ·ηνησω την χαταστασιν του γενους μου, α Λα και. <:- \ \ ' , • , •1..1 ~ / συνορομην να. επιφερω επα.σχισα». Γ συνορομη .ου Υ ( Ι ν f \ ) θ' , \ \ ·ηταν η συνταζη ενος απσ.ν ισμα-.ος απο γερμανιχες και. yαλλικες πηyες <<των ούσι<ύδεστέρων '7"ϊjς φυσικ'~ς ' ί Γ'' ' ... ' ' ~ ιστορ α.ς>> . ι:χ να. χανει τ·η συνεισφοpα του στον οιαφω- , _ ~ ,, λ , -:ισμ.ο των συμπα.-.ριωτων -.ου πιο α.ποτε εσματιχη , συνέθεσε το ερyο σε μορφη διαλόγου, με συνομιλητες ε•ια.ν δάσκαλο κα.ί. ενα.ν μαθητ·ή, άχολουθώντα.ς -:η μέθοδο -.ou Fontenelle. Καθώς ά.να.πτυσσόταν ό διάλογος, ό φωτισμένος δάσκαλος άναιροuσε τί.ς πλανημένες κα.ί. α.ύθ , ~ξ' ~ e~ ,,, αιρετες οο ασιες του μα ητη -.ου σχετικα με -:α φυσι- ' , \ ~ ,~ ~ \ β \ , ~ χα φαινομενα και του μετεοιοε τις ασιχες γνωσεις της νεότερης έπιστήμης. Πρόθεση αυτης της μεθόδου ητα·ι \ , 'ξ ' ' 'ζ ~ , , •ια ανοι ει -.ους ορι ον-:-ες της συγχρονης επιστημονι- ~ , 'ζ \ ' ~ / ~ / \ κης γνωσης κεντρι οντας το ενοιαφερον του νεου για , θ , , ~ ., , , , -:-ις μα ηματιχες επιστημες , ωστε να -:-ον χα.ταστησε ι ίκανο να διαβάζει ((βαθύτερα βιβλία πεpι αύτης τ-ϊjς ' ' " 'Ο Ρ' 0 ~ ., ' επιστ-ημης»". ηγας · ε<ύpουσε ο-:ι πρωτιστ(ι.) ζ ,, \ ' ... ) 'ξ \ ) - ) ' ., επρεπε να απαΛ ,α ει τους α'ια•rιωστες -:-ου απο οσ:χ ε!χε ύποστε'i: ό ~διος ώς σπουδαστής, οταν για πρώ,rι \ Τ , ί ' ι ~ ')) φορα. ειχε αντιμετωπ σει ccτ·ην γριφοτητα -:-ου ε , ,·r, - νισμοu)>. Στόχος του ηταν ·η σαφήνεια στ·ην εχθεση -:ων πραγμάτων, ετσι ωστε «ή &κατάληπτος φυσικη» 5. Ρήγας Βελεστ,νλης, Φοο,κης Ά.'tάvθισμα δ,ά τούς άγχίvους καί φιkμαθeίς Έλληvας, Βιέννη 1790, σ. 45.
:J!ι rr. 11'!. ΚΙΤΡΟΛ1ΗΛΙΔΗ \ ' ' .1 ,,, 1., , ' ' \' 'λ i: ' ' να. γιvει κατανοητΊJ σ"' ο,,ους . ι αυτο οισ. εc,ε να. γρσ. - ψ , • λ ~ ,, , ' θ, ' ' ζ' ει «εις απ ουν υφος)), ακο,,ου ωvτας και στο ητημα της γλώσσας τη διδασκαλία του Μοισιόδακα. 'lI παιδαγωγικ·η έμπνευσή 70U π·ήγαζε άπο ":Ο i!.ργο ':'OU R Γ ' ' '!: ) ' ' 5:' ousseau. ια να. στηριc,ει φι ,οσοφιχα -:-ις παιυαγ<ι>- ' , \ ' '0 ' ι ~ φ γιχες επι"ογες -:-ου, παρε εσε στο προοιμιο -.:-ης v- , - ~' , ' ' ' Ε ·ι ' , , σικης του ουο χωρια απο τον mi e, σχετικα με τ,χ χατσ.στρεπτικα: άποτελέσμα.τσ. της σχολσ.στικης πο- ' ) ' ' ' ,~ - ~ ~ , ,.υ ,ογιας στη'ι εκπαιοευση τω•ι παιοιωv, παραπεμπον7<Χς ετσι στα προβλήματα -:-ης πα.ραδοσιαχης έλλη- ~ ~ 1 6 Μ' ' ' λ ' ' ' • Ρ' ., νιχης παιοειας . r ε τις επι ογες αυτες ο ηγας, οπως κσ.ι οί συγγραφε~ς της Νε(ι>τερικijς Γεωγραφίας, προανήγγειλε τ·η στράτευση της τρίτης γενεας των 'Ελλήνων «φιλοσόφων)) στην ύπηρεσία. των ιδεων -:-ου ~ ~ Δ ~ 'Η ' 'λ ' οημοκρατικου ιαφc,Jτισμου. αvεπιφυ αχτη προτιμηση για το έργο του Rousseau ητα•ι άποκαλυπτικη του νέου ίδεολογικου κλίματος πού εlχε άvτικαταστ-ή- ' ' ' Δ ' ~ Β 'λ σει τον «αριστοκρατικο>> ιαφωτισμο του ου γαρη . • Η ' ';' C ) '~ \ 'θ ~ ~ , χριτικη ητα.ν η κιχ-:- εc,οχηv με · οοος της νεα.ς αντίληψης του Δια.φωτισμοu. Στο έργο Φυσικής 'Α6 Σ ' ίδ ' θ' Π 1 • • ' Ο' • ' ' . . το ιο, σσ. στ - : <( ρυς του.; «v-αγvωστας)), ι uuo προ-rασειςα - πό ~όν .έmίle πού πα?ατιθι:νται είναι οί άχόλοuθες: «L'ecolier ecoute c11 ~lasse Ιe verbiagc de son malιrc, co1nme il ecoutoit au maiUot Ιc babil de sa nourrice, ίΙ me semble que ce seroit l'iostruire fort utilement, que de l'elever iι η•~• rien comprendre>ι (σ. ζ' ), χαι «Les pedagogues etalent en grand appareil les ίnstrι1ctions qu'ils dooncot i.ι lcurs disuiples, eι qu'elles sont des mots, enco1•c dcs mots, ct toujours (l c~ n1ots... » (σ.η'). Πρβλ. Jcao Jacqucs Rousscau, Ocuιιrc,; compleιes, Βιβλιοθήκη της Πλειά8ος, Παρισ, 1969, τόμ. 4, σσ. 293 κ:χι 31,6.
l'ΗΓΑΣ 13ΕΛΕΣΤΙΝΛΗ~ .,. _ _, πάνθισμα ό Ρήγας κατηύθυνε την κριτική του κατά της αύθεντίας καί της δεισιδαιμονίας. Οί κα0ιέρωμέ 'Ιες αύθεντίες της φυσικης ίστορίας στ·ην πολιτισμικ·η παράδοση της έλλ·ηνικης 'Ανατολης, οηλαδη ό 'Αρι- 'λ ' ' Π λ ~ ' (}λ 'θ ' στοτε ης και ο ':'Ο εμαιος, υπο.:,, η ηχαν σε κριτι - ' ''λ β / ' , \ ' λ Ι ψ χο ε εγχ.ο ασισμεvο στις επιr:rτημονιχες αναχα υ ει.; - ' Γ' 'θ θ' - ' ' ' Ι:> ' των νεοτερων. ια κα ε εμα φυσικης ίστοριας ο ΊJ- , θ' "' ' ' ' 'Ψ ' 0 ' γας εκ ετει οιαφορες τρεχ.ουσες απο εις και εωριες, \ \ ι \ , Jζ t , \ ~ ~ ,, και στη συνεχεια τις ανασκευα ει υπο '.Ο φως '70U :::ργου νεότερων φυσικών φιλοσόφων οπιt>ς ό Harve)' , ό Fontenelle καί ό Buffon. Για τη διαμόρφωση των , ' Ψ , 'ζ , , \ λλ \ 'Ε απο εων του σ,.-ηρι ετ:Jιι επισης στη γα ιχη γκυ - κλοπαιδεία, των D'Alembert καί Diderot, τή•ι όποίrι: ' ι ~ ι ' ' ι ι 'Α ρητα μνημονευει ουο φοpες στο χειμενο του. ποφασιστιχη δοκιμασία γιά τ·ην άποδοχη η τ·ην άπόρριψη μιας - θ , ~ , , , ι- , φυσικης εωριας συνιστουσε το πειραμα και ο εμπειρικος ί!.λεγχος, οπου θεμελι~)νονταν οί παρατηρήσεις -.'ijς , , , Ο( ' t , ~, ( θ νεοτερης επιστημης. ι νεοτεροι ωστοσο οεν υποκα ι - - \ λ \ 'θ , ''Ο ) \ ) , ,, στουσαν τις πα αιες αυ εvτιες. σοι οιπο αυτους- ΙJπως ό Βολταίρος- εσφαλλαv στίς παρατηρήσεις τους για φυσικά. φαινόμενα έλέγχονταv, ο,.ι ομως χωpί:; , "' , 'Α - , , ,, ' Β λ - καποιο οισταγμο. φου επισημαινε οτι ο ο τοιιρο:; ., λ 'θ ,, t / .,, ., ~' ( ~ .. εκανε α ος οταν υποστηρι½ε ο7ι οε•1 υπηρχα·1 παι.ιρ - ροϊκά κύματα στη Λ1εσόγειο , ό Ρ·ήγα:; τ.ροσέθετε: «1\.αι , , ~ ,ι - .. 'θ ,, , ') απορησα πως εχαμε τοιουτο•1 Λα ος ενα. 7Οσο•1 μεγσ. ,ον πvευμα;»7• 7. Ο! μνείες τ-ίjς ιιΦραντζέζ,χης '.b:γ-.<uyj,οmι,8ε!ας» στύ Φυσικ,}ς 'Λπ.άνθ,σμα, σσ. 31 χα! 157. Ή κριτική τοϋ Βολταίροu στό ίδιο, σ. 64. Γιά
26 11. Λ!. J<ITJ>QMHΛIΔI 1 'Ο , , 11 - , ~ πpαγματικος στοχος ομως της νεας φuσικης ·ηταν οι δεισιδαιμονίες και οί πpολ·ήψεις, πού οί παpα. δοσιακες δοξασίες σuντηpουσαν στον τρόπο σκέψης του άπλου λαου. Ό Ρήγας θυμότα•ι τον παράλογο τρόμο ' λ ~ ' β 'λ ' - που πpοκα ουσαν οι pικο ακες στους συμπα.τριωτες του, στη μικpη γενέθλια πόλ·η ·του . Γνώριζε τώρα πιά ..-ά φυσικά αtτια του φαινομένου, το όποίο ·η λαϊκ·η δεισιδαιμονία έξελάμβανε ώς παρουσία κακόβουλων φαντασμάτων, χ-αι τόνιζε &τι ~ταν zντελως άτοπο vά β 'λλ ' ff 'β ' ' ~ πανιχο α εται κανεις οταν συνε αινε να εμφανιστει το οπτικο αυτό φαινόμενο, τό όποίο πpοκαλουσαν οί , θ , ~ ,._., s ανα uμιασεις του εοαφοuς . Τέτοιες κραυγαλέες «μωρολογίες» μποpουσαν ά ,;φαλως vά κοvιοpτοποιηθουν με τη γvC:)ση των άπλι7)'ι δεδομένων της φuσικης, καθως χαι άλλα πιο μυστηpιώ- ~ \ ' / ~, ( \ \t ση και τpομαχτικα φαινομενα, ΟΠύ)ς οι σεισμοι και η Ι ~,_ι \ ~ \I μετακιvηση των Ί)πειpων, που μποpοuσαν να γινοuν κα- -:ανοητα σε συνάρτηση προ:; τούς νόμους της φuσικης9• Οί κραδασμοι πού ή νέα επιστήμη θα. δημιοupγουσε ,, , λ '., ( ζ' J! ' ) εγινα·ι αντι Ίjπτοι οταν ·η συ ητηση c.φτασε στο αμλ ' ' ' ' ), 'λλ ' ' λ <p ι εγομενο ακομ·η για τ·,1ν ε ·ηνικη κοινωνια κοσμο ογικο ζήτ-ημα της κίνησης της Γης. Ό Ρήγας γνώριζε κριτι.χή της άριστοτιλικης φuσιχης Ισ-:-ορίας καί της πτο).;:μ,.ι~κης κοσμολογίας, βλ. σσ. 23, 129. Γιά lκτtviστερη διιρ•ύνηση έρα:νισμάτων άπό την Encyclopedie στο κι(μενο του Ρήγα βλ. Δ. Α. Καραμπιpόποuλος, «'Η Γο:),λιχη lfncyclopcdie, ~α πρό-τυπο του εργοu του Ρήγα Φυσικής 'Απά,Ο,σμα», Ό Έeανι,ττής, τόμ. 21 (1997), σσ, 95-128. 8. Φvσικ1ίς Άπά,θισμα, σ. 106 (όποσημείωση ), 9, 1:rό ίδιο, σσ, 58-59.
ΡΙ·ΙΓΑΣ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗΣ 27 ., ., " 'ΓΙλ'Δθή ' ' οτι οσοι επαι.p•Jαν την οι οιια ια κη χατα. γραμμα και. έπα'Jοιποιύονταν στην κοσμολογία των ιεpων χειμένων ύποστηpιζαν τ·η γεωκεντpικ~ αποψη και. πί- ,, • ·'Ηλ ~ ' • 1 ~ r~ "Ε στευαv οτι ο ιος κινειται. γυρω απυ τ ,1 η. νας σοφος 'Ιταλος ομω:; , ό Γαλιλαίος, είχε οιαπισ-:ώσει. ' 'λ ' ~ ~ , 'λ ψ ' ( , -ι: -:-ο παρα ογο αυτΊ;ς της αντι η ης χαι υποστηpι..,ε π?ωτος την ήλιοκεν-:-ριχ·η θεωρία, άλλα ψιμώθηχ.ε άπό ' 'Ι ' 'Εξ' ' όλ ' ' ' -:-Ίj'J ερα εταση και μ ις χαταφερ::: vcι. απο- , ' ' 'Ω 6 ' 'λ'θ λ ' 'θ ' 9υγει την πυρα. στ σο η οι η εια τε ικα ε pι.αμβ ,1 \'\\ ι cJ, λ'"'- ,,, ευσε, εστω και αν σιγ·ησε ο οι ιΛαιος, για-:ι ενα:; Πρωσος, ό Νικόλαος Κοπέp'JLΚΟς , που είχε "':'')'/ τύχη ' ζ ~ , ,, f ,, β λ , ( ' λ θ να ει «εις :::ναν τοπον , οπου . ασι ευει Ί) ε ευ ε- , , ,, ' <' ' - , ;,ιοι», μαχpια απο «τους ιεpους χεpαυνους -:-ιuv αφο- - - < , θ , .... , '\' l '~ .. ρισμωv του αγιου ρονου του πσ.πα», ει.χε Ι]οη επε- ~ ,., ' ,,~ '~' J \ \ , c,εργαστει τις ιοιες ιοεες συναγον-:οις τα σχετικα επι- ' ' Α' , ( ''\. , ~ στημοvικα συμπερασματα. υτ·η η μεγαr.η νι.χ.η 7Ίjς ' Ι ' ~ ') 'θ ( ( / '\' , / επισ-τ-ημης και της α ,η ει.ας, η οποια ειχε εκτοπισει ' ψ ~ ~ ~ V f ' ' ' 'θ / ' , τις ευοεις οοζοισιες και την αμα εια -:οσι,)ν αιι,)νωv. ~ , , θ,.,, \ ' ι ,ι β μποpουσε να επιτευχ ει μονο σε μια χι,)ρα οπου σ. - 'λ ' 'λ θ ' ' ., ' ' - Alb ht σι ευε η ε ευ ερια και οπου η ρ·ηση -:ου rec von Haller «'Όποιο:; έλεύθερ:χ συλλογαται , συλλογατσ.ι λ \ Ύ \ , , 1() Α, \ Τ \ χα οι» ειχε πραχτικη ισχυ . · υτο η-:-αν το πραγμα- ' , ~ Ρ' , , ~ -:-ικο μηνυμα -:ου ηγα προ:; -:ους συμπα.-.?ιωτ::; -.ου ' Φ - 'Α ' θ σ-:ο υσικης παν · ισμα . Τ, ,, , , , ,, θ , ~· ζ, ο οpαμα -:ου για την εΛευ ερια υεν πεpιοpι ο,αΊ 10. Στό ίδιο, σσ. 23-2!, . Ή άφήγηση του 1,ήγα 1eροδίδιι κάποια σύγχυση σχετικα μέ τη χρονολογία των fργων του ΓαλιλαΕου χα! του Κοπέρνιχου.
11. ~1- ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔ 11 , ' - 1 ~ .... στ·η χειραφετηση του πνεuματος των σuμπατριωτων ' ' ' ~ ' - 11- ~ ' "Ε θ " ' του απο τα οεσμοc της οεισιοαιμονιας . νιω ε οτι ΊJ απελευθέρωση θα έπρεπε να έπεΥ.ταθεϊ και στο χωρr, - θ' Δ \ - 'ψ \ ' του σuναισ ηματος. ιαφωτισμος της σκε ης και ελευθερία των συναισθημάτων έμπέοωναν άπο Υ.ο:νου \ , θ ' ' Ο' 'ψ , ' την αν ρωπινη χειραφετηση. ι σκε εις αuτες κατοπτρίζονταν σε ενα &.λλο τμημα της πρώτης περιόi>οu του οιαφωτιστικου προγράμματος του Ρήγα, και συγκεκριμένα στη οιασκεuη για 'Έλληνες άναγνωστες μιας σuλλοyης εξι οιηγημάτων άπο το εργο του Restif de la Bretonne, Les Contemporaines melees. Το βιβλίο του Ρήγα οημοσιεύτηκε το 1790 με τον τίτλο Σχολείον τών ντελικάτων εραστών. Το περιεχόμενο ητοcν άρκε,α. τολμηρο για τα ηθη της έποχης καί. γι' οcύτο στο προλογικό του σημείωμα προς τούς άναγνωστες ' Ρ' θ'λ ' λ 'β ' ' ~ 6 ' ο ηγας ε ησε να προ α, ει τις ενοεχ μενες σεμνοτu- , ι , ι ,ι S' 't: ι φες επικρισεις, επισημαινοντας οτι ο~ ερωτικες ιστορι- - ~ ' 'λ ''λ ' ' ~ ' ες των οιηγηματων κατε ηγαν ο ες «εις uπανορειαν , ή όποία είναι μuστ·ήριον»11. Πρόθεσή του ηταν να συνεισφέρει στην άναμόρφωση της χοινωνικης ήθικης κατά το πρότυπο της εύρωπα·ίκης έμπειpίας, &πεuθuvόμε- , • θ , - , , - 11-, , λ ο· νος στην ευαισ ησια των νεων και των ouo φu ων. ι ( ' ~ ~ 'ζ \ Π / \ ι ~ , \ ιστοριες οιαοραματι ονταν στο αρισι, το οποιο, απο τις άρχέ:ς ηο·η -:-ου οέκατοu ογοοοu αtώνα, άσκοϋσε τ·η Ι ~ , ~ Ι \ Ι γοητεια της πρωτεuοuσας των φωτων στα πνεuματα των Έλλήν<,>ν. 11 . Ρήγας Βελεστιvλης, Σχο).είον τών ντελικάτων έραστώv, Βιέν-1'1) 1790, σ. [γ'] .
RkJQdWJsaXNoZXIy MjYz